Merhaba, AstroNotlar’ın yeni yazısına hoşgeldiniz! Umuyoruz ki 2020 yılınız güzel geçiyordur. Bir önceki yazımızda 2019 yılı gök olayları ve 2020 yılı gök olaylarından bahsederken birçok tutulma olacağından da yine size bahsetmiştik. Peki nedir bu tutulma dediğimiz olaylar? Bugün sizlerle Ay ve Güneş tutulmalarının detaylarını inceleyeceğiz.
Basitten başlayarak fen bilgisi derslerinde öğrendiklerimizi anımsayalım. Dünya’nın da Ay’ın da iki türlü hareketi vardır: Ay, hem kendi etrafında döner hem de Dünya’mız etrafında dolanırken, Dünya’da kendi etrafında dönme ve Güneş etrafında dolanma hareketlerini gerçekleştirir. Tüm bu hareketler olurken kimi zaman Dünya, Ay ile Güneş arasında girer, kimi zaman da Ay, Dünya ile Güneş arasına girer. Hatta sosyal medyayı sık kullananlarınız astronom Katie Mack’in tutulmaları tarif etmek için paylaştığı emojili bir tweette, Güneş’i Dünya ile Ay arasına koyup bu durumun olsa olsa apokalipse olarak adlandırılabileceğini yazdığını anımsayacaktır. Apokalipsleri bir yana dursun, Dünya’nın Güneş ile Ay arasına girdiği duruma bakacak olursak; Ay tutulmasının gerçekleştiği bu konumda Dünya’nın gölgesi Ay’ın üzerine düşer ve Güneş ışıklarının Ay’a ulaşamaması nedeniyle Ay karanlıkta kalır. Ay tutulması için en önemli koşul; Ay’ın dolunay evresinde olmasıdır.
Bir önceki yazımızda bazı tutulmaların ülkemizden gözlemlenemeyeceğinden bahsetmiştik, ama nedenlerine değinmedik. Aslında cevap çok basit; Ay tutulmalarını gözleyebilmek için bulunduğunuz yerin tutulma esnasında akşam vakti olması ve Ay’ın ufkun üstünde, yani gözlenebilir olması gerekmektedir. Tutulma sırasında Dünya’nın Güneş’e bakan yüzeyine çarpan Güneş ışınları, Dünya’nın atmosferinden yansıyarak Ay’a ulaştığı için, bu esnada Ay tamamen kararmaz. Güneş’ten gelen ışığın mavi kısmı Dünya atmosferi tarafından neredeyse hiç saçılmaya uğramazken, kırmızı dalgaboylarının büyük ölçüde geri yansıtılması nedeniyle Dünya’nın gölgesi Ay üzerinde kırmızımsı bir renkte görülür. Bu önemli olgu Rayleigh saçılması adıyla bilinir.
Ay tutulmaları üç çeşittir: Yarı Gölgeli Ay Tutulması, Parçalı Ay Tutulması ve Tam Ay Tutulması.
Tam Ay tutulması, Dünya’nın tam gölgesinin Ay yüzeyine düşmesi sonucu oluşan görüntüdür. Az önce bahsettiğimiz Rayleigh saçılmasından dolayı da Ay, kırmızı görünür.
Parçalı Ay tutulmasında ise tutulma boyunca Dünya’nın gölgesi, Ay’ın yalnızca bir bölümünü karartır.
Son olarak Yarı Gölgeli Ay tutulmasından bahsedelim. Bu tutulma türü, Ay tutulmalarının en ilgincidir diyebiliriz ve bunu anlayabilmek için ilk önce “Yarı Gölge”nin ne olduğunu ve Dünya’nın “Yarı Gölge”sinin nasıl oluştuğunu anlamamız gerekiyor. Tam gölge ve yarı gölge olmak üzere iki çeşit gölge vardır. Tek bir noktadan çıkan ışık ışınlarının, opak bir cismin ardında bıraktığı gölgeye tam gölge denir ve hiç bir ışık fotonu cismin arkasına ulaşamaz. Küresel ışık kaynaklarından çıkan ışık ışınları ise, opak cismin arkasında tam bir gölge alanıyla birlikte, bir de yarı gölge alanı oluşturur. Güneş’imiz noktasal değil, küresel bir ışık kaynağıdır. Dolayısıyla, eğer Dünya’nın Güneş’e göre uzak tarafına bir perde koyabilseydik, iç içe iki daire görürdük. Bu dairelerden iç kısımdaki tamamen karanlık iken, dış kısımdaki daire ise ne karanlık, ne de aydınlık olarak tanımlanan yarı gölgeden oluşurdu. Bunu gözlemlemek için ufak bir deney yapmak isterseniz elinize geniş çaplı bir fener alıp ufak bir topa doğru tutarak arkasında bıraktığı gölgeye bakabilirsiniz. Yarı Gölgeli Ay tutulmasında da benzer şekilde; Dünya, Ay ile Güneş arasındayken Güneş’ten gelen ışınları engeller ve az önce bahsettiğimiz gibi arkasında bir tam gölge ve bir de yarı gölge alanı oluşturur. Ay, “Yarı gölge konisi” olarak adlandırılan bu alandan geçtiğinde “Yarı Gölgeli Ay Tutulması” gerçekleşmiş olur. Bu tutulmayı fark etmek, Tam tutulmayı farketmekten daha zordur, çünkü Güneş ışığı Ay yüzeyine kısmen de olsa gelmeye devam eder.
Peki ya Güneş tutulmaları? Güneş tutulmaları, Ay’ın yörünge hareketi sırasında Dünya ile Güneş arasına girmesi ve dolayısıyla Ay’ın Güneş’i kısmen ya da tümüyle örtmesi sonucunda gözlemlenen doğa olayıdır. Bu olay sırasında Ay, Güneş’in önüne geçip Güneş ışınlarının Dünya’ya gelmesini engeller. Buradaki koşulumuz ise Ay’ın, Yeni Ay evresinde olmasıdır. Üzücü olan kısmı ise hem seyrek olup, hem de kısa süreli olması. Aynı zamanda, eğer ki bir Güneş tutulması izlemek istiyorsanız lütfen filtreli gözlük kullanın, aksi halde gözleriniz zarar görebilir.
Güneş tutulmaları ise dört çeşittir: Tam Güneş Tutulması, Halkalı Güneş Tutulması, Hibrit Güneş Tutulması ve Parçalı Güneş Tutulması.
Tam Güneş Tutulması’nda Ay, Güneş diskini tamamen örter. Bu olay sırasında Güneş’in atmosfer katmanlarından birisi olan Korona katmanını gözlemleyebilirsiniz.
Halkalı Güneş Tutulması’nda Ay, Güneş’in önünden geçerken Güneş’i tam örtemez. Bu durumda da Güneş diskinin Ay tarafından örtülmeyen kısmı, Dünya’dan halka şeklinde gözlemlenir. Tutulmanın bu şekilde gerçekleşmesinin sebebi oldukça basittir; Ay’ın ve Dünya’nın yörüngelerinin eliptik olması. Ay’ın çapı, Güneş diskinin çapının yaklaşık 400’de biridir. Ancak Ay’ın, Dünya’ya olan uzaklığı, Güneş’in uzaklığının yine yaklaşık 400’de biridir. Bu yüzden Ay’ın Dünya’dan görünür büyüklüğü Güneş ile yaklaşık olarak aynıdır. Ancak gerek Dünya’nın Güneş çevresindeki, gerekse Ay’ın Dünya çevresindeki yörüngeleri tam daire olmadığından, Ay her tam kavuşumlu geçişte Güneş’i tam olarak örtemez. Bu durumda, Güneş diskinin Ay tarafından örtülmeyen kısmı, Dünya’dan halka şeklinde gözlemlenir.
Hibrit Güneş Tutulması’nda ise Dünya’nın kimi yerlerinde tam tutulma gözlenirken kimi yerlerinde halkalı tutulma gerçekleşir. Oldukça ender gerçekleşen Hibrit Güneş Tutulması en son 03 Kasım 2013 tarihinde Kuzey Amerika’nın doğusundan, Afrika’nın doğusuna kadar geniş bir coğrafya üzerinde gözlemlendi. Bir sonraki Hibrit Güneş tutulması ise tam 152 yıl sonra, 2172 yılında gerçekleşecek.
Son olarak Parçalı Güneş tutulması, adından da tahmin edebileceğiniz gibi Ay’ın Güneş’i kısmen örttüğü durumda meydana gelen Güneş tutulmasıdır.
2020’de Ülkemizden gözlenebilecek olan tutulmalara bir bakalım. Bu yılın Türkiye’den gözlenebilen ilk Ay tutulması, aynı zamanda yılın ilk dolunayı, 10 Ocak’ta gerçekleşecek. Tamamı ülkemizden de gözlenebilen bu parçalı Ay tutulması 10 Ocak Cuma gününü, 11 Ocak Cumartesi’ye bağlayan akşam saat 20.05’te başlayıp 00.15’te bitecek. Kısmi tutulmanın en fazla olduğu zaman, yani Ay’ın yaklaşık %80’i gölgede kaldığında ise saatler 22.10’u gösterecek. Her ne kadar 05 Temmuz ve 30 Kasım parçalı Ay tutulmaları Türkiye’den görülemeyecek olsa da 05 Haziran’ı 06 Haziran’a bağlayan gece gerçekleşecek parçalı Ay tutulmasını evlerinizin balkonlarından izleyebilirsiniz.
Bundan kısa bir süre sonra, 21 Haziran’da ise sabah 07.35’te parçalı Güneş tutulması var! Bu tutulma da yine Türkiye’den gözlemlenebiliyor. Hatırlatmakta fayda var, Güneş tutulmalarını izlerken asla ama asla çıplak gözle Güneş’e bakmayın! Bunlara ek olarak, 14 Aralık 2020’de Tam Güneş Tutulması bizi bekliyor, fakat bu tutulma maalesef ülkemizden görülemeyecek.
Ay tutulmaları, Güneş tutulmalarına nazaran daha fazla gerçekleşir. Peki neden? Ay tutulmasının gerçekleşebilmesi için Ay’ın “dolunay” evresinde olması gerekir. Fakat, tutulma koşulu yalnızca bundan ibaret olsaydı, her dolunayda bir Ay tutulması gözlememiz gerekirdi. Ancak bir yıl içerisinde gerçekleşen Ay tutulmalarının sayısı, yıl boyu gerçekleşen dolunay miktarının oldukça altında ve birkaç taneyi geçmiyor. Ay’ın Dünya etrafındaki yörünge düzlemi ile Dünya’nın Güneş etrafındaki yörünge düzlemi arasında 5°9′ lık bir açı olması nedeniyle, kimi dolunay zamanı Ay bu düzlemin yukarısında, kimi dolunaylarda da aşağısında kalıyor. Ay, Dünya ve Güneş’in bir tutulma oluşturacak şekilde hizalanması yılda ancak 4-5 defa gerçekleşen bir olay ve bu tutulmaların hepsinin Dünya’nın her yerinden gözlenmesi mümkün değil. İşte bu nedenle her dolunayda bir tutulma gözlemleyemiyoruz.
Hiç Güneş Tutulmalarıyla ilgili bir efsane duydunuz mu? Antik Çin’de insanlar Güneş’e saldıran mitolojik bir yaratık olduğunu ve bu yaratığın bir ejderha olduğunu sanıyorlarmış. Tutulma esnasında Güneş yeniden görünene kadar tencerelere vurup bağırırlar ve ejderhayı korkutup kaçırmaya çalışırlarmış. Tutulma bitip Güneş göründüğünde ise ejderhayı korkutup kaçırdıklarını ve bu olayın imparatorlarına iyi şans getireceğini düşünürlermiş. Yani her ne kadar Tutulma anı onlar için kötü bir anlam ifade etse de, tutulma sonucunda iyi şans geldiğini düşünüyorlarmış.
Peki Ay’la ilgili efsaneler? Hikaye bu ya, Antik Mısır’da yıldızlar mahkemesi adında bir mahkeme varmış. Ne var ki bu mahkemenin suçlusu “Ay”mış. Suçu ise, Güneş’in ışığını çalmak! Uzun süren duruşmanın sonucunda hakim, Ay’ın cezasını açıklamış; ‘’Bir daha gündüzleri gözükmeyeceksin gökyüzünde!‘’ Şu ufacık Dünya, başından beri ne garip inanışlara ve geleneklere ev sahipliği yapmış, değil mi?
Öte yandan şamanlara bakacak olursak, onların inanışları daha da farklı: Tutulma sırasında Ay’ın etrafını kötü ruhların sardığına inanırlar, bu Kötü ruhları kovmak için Ay’ın altında ateş yakıp gürültü çıkaran bir ritüel uygularlarmış.
Son olarak Türk mitolojisine ve kültürüne bakacak olursak; “Yedi Başlı Yelbegen” adında bir canavarın Güneş ve Ay’dan öç almak için onları kovalayıp yediğine inanılırmış. Hatta Altay Türkleri, Ay tutulduğu zaman ‘’yine Yelbegen Ay’ı yedi.‘’ derlermiş. Asıl ilginç olan yanı ise bu inanışın halen daha bazı Türk toplumlarında görünüyor olması.
Peki medyada sık sık duyduğumuz “Kanlı Ay tutulması” tabirinin nereden geldiğini biliyor musunuz? Bu ifade görece yakın bir zaman önce Amerikalı astronomlar tarafından kullanılmış. Nedeni, yazının başında da anlattığımız gibi, Dünya’dan yansıyan güneş ışıklarının Ay’da kırmızımsı bir gölge oluşturması.
Aslında Kanlı Ay, Ay’a verilen tek isim değildir. Amerikalı kabilelerin beş mevsime ve on üç aya sahip olduğunu biliyor muydunuz?
Eski amerikalı kabileler Julian veya Gregoryen takvimini kullanmamışlardır. Birçok kabile, değişkenlik göstermesine rağmen mevsimleri ve ayları Ay’ı gözlemleyerek takip etmiş. Bazı kabileler için bir yılda dört mevsim varken, bazıları beş mevsimli bir takvim kullanmış. Kimi kabileler bir yılı on iki ay olarak sayarken, kimileri de on üç ay kullanmanın daha pratik olduğuna karar vermiş. Kabilelerin aylara verdikleri isimler de değişiklik gösteriyormuş. Gelin bunlardan bir kaçına bakalım:
Örneğin Ocak ayındaki dolunayda kurtlar görece daha çok uludukları için Kurt Dolunayı, en çok kar Şubat’ta yağdığı için Şubat’takine Kar Dolunayı, solucanlar toprağın üstüne çıkmaya başladığı için Mart’takine Solucan Dolunayı, Nisan ayında pembe çiçekler açtığı için o aykine Pembe Dolunay veya kimi kültürlerde Paskalya’dan esinlenerek Yumurta Dolunayı adı verilmiş. Ayrıca Haziran’daki Çilek Dolunayı ve Aralık’taki Soğuk Dolunay’ından bahsetmemiz gerekir.
Ay’dan bu kadar bahsetmişken, İngilizce’de “nadiren gerçekleşen” anlamına gelen “once in a blue moon” deyimine de değinelim. Bir takvim ayı içinde iki kez dolunay gerçekleştiği takdirde, ikinci dolunaya “Mavi Ay” adı veriliyor. Nadiren gerçekleşen bu durumdan yola çıkarak motomot tercümesi “Mavi Ay’da bir” anlamına gelen, asıl anlamı ”ayda yılda bir” demek olan bu deyiş ortaya çıkmıştır. Yaşı elverenler Bruce Willis’in başrolünü oynadığı Mavi Ay dizisini de hatırlayacaklardır.
Bir yazımızın daha sonuna geldik. Bugünkü yazımızda Ay tutulmasının detaylarını inceledik. Bir sonraki yazımızda “Merkür ve Venüs Geçişleri”nden bahsedeceğiz.
astronotlar.org@gmail.com e-posta adresimize bahsettiğimiz içeriklere dair düşüncelerinizi belirtebilir, değinmemizi istediğiniz konuları yazabilir, bir kitap, link veya bilgi paylaşımında bulunabilirsiniz. Sosyal medya hesaplarımızdan bizi takip etmeyi unutmayın. Gelecek hafta görüşünceye dek, gökyüzüne iyi bakın. Hoşçakalın!
E-posta: astronotlar.org@gmail.com
Facebook: facebook.com/astronotlar.org
Instagram: instagram.com/astro_notlar
Twitter: twitter.com/astro_notlar
Anchor: anchor.fm/astronotlar
KAYNAKLAR VE GÖRSELLER
https://tr.wikipedia.org/wiki/Ay_tutulması
https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/50213/mod_resource/content/1/AST412_DersNotu_15-18.pdf
https://tr.wikipedia.org/wiki/Güneş_tutulması
https://www.ntv.com.tr/galeri/teknoloji/hibrit-gunes-tutulmasi-buyuledi,mE3Ug-80_UuHxhTTWbD94w
https://www.almanac.com/content/full-moon-names
https://exemplore.com/legends/10-Interesting-Myths-and-Legends-About-The-Moon