Merhaba, AstroNotlar’ın yeni yazısına hoşgeldiniz. Mayıs ayının ilk gönderisiyle karşınızdayız. Bugün sizlere gökyüzünü cebimize indiren uygulamalar ve gözlemlerimize yardımcı olan sitelerden bahsedeceğiz. Hazırsanız başlayalım!
Gökyüzünü kimi zaman çıplak gözle kimi zaman da amatör araçlarla gözlemleme şansımız oluyor. Bu gözlemlerde yönümüzü bulmamıza ve gözlemlediğimiz cisimler hakkında doğru ve detaylı bilgi edinmemize yardımcı olacak yazılımlarsa gözlemcilerin vazgeçilmezleri arasında. Gelin size profesyonel teleskoplara gerek kalmadan istediğiniz gökcisimini inceleyebileceğiniz bir yazılımdan bahsedeyim. Fransız programcı Fabien Chereau tarafından hazırlanmış ve neredeyse tüm işletim sistemlerinin desteklediği Stellarium adlı uygulamanın ilginizi çekeceğini düşünüyoruz. Hem de dil seçeneklerinde Türkçe de var! Bu uygulama sizlere takımyıldızları, gezegenleri, bulutsuları, Güneş’in yüzeyindeki lekeleri ve daha birçok şeyi inceleyebilme fırsatı sunuyor. Üstelik konumunuzu kullanmasına izin verdiğinizde hiçbir ayar yapmanıza gerek de kalmıyor. Verilerinin büyük çoğunluğunu NOMAD (Naval Observatory Merged Astrometric Dataset) kütüphanelerinden sağlayan bu uygulamada incelemek istediğiniz cismin üzerine tıkladığınızda size o cismin tipini, konumunu, görünür boyutunu ve kadir cinsinden parlaklık bilgilerini de gösteriyor. Kadir ölçeği astronomide yıldızların parlaklığını derecelendirmek için kullanılır. Örneğin Güneş -26.8 kadirken, Venüs en parlak olduğu zaman -4.4 kadirdir. Burada sayıların büyüklüğüne dikkatinizi çekmek istiyoruz. Nasıl oluyor da Güneş Venüs’ten daha parlakken, değeri daha küçük oluyor? Yıldızın parlaklığı kadir değeriyle ters orantılıdır. Yani değer ne kadar küçükse, yıldız da o kadar parlak demektir. Bahsettiğimiz bu Stellarium adlı yazılımı bilgisayarınıza kurabilir veya telefonunuza uygulama olarak indirebilirsiniz. “Kurulumla uğraşamam bunun daha kolayı yok mu?” diyenler, Stellarium’un web sitesini çevrimiçi olarak da kullanabilir.
Stellarium programından bir ekran görüntüsü (Kaynak: Stellarium)
Google Sky Map ve SkEye gibi çok bilinen uygulamalardan da kısaca bahsedelim. Bu uygulamalar ile telefonu gökyüzüne tutarak o bölgede hangi gök cisimlerinin olduğunu öğrenebilirsiniz. Star Walk 2 ve Sky Safari uygulamalarında ise ek olarak hoş bir arka plan müziği bulunur. Bu tür uygulamaları kullanırken internet bağlantınızın ve konum bilginizin açık olmasına dikkat etmenizi öneririz. Night Sky Tools ise internet bağlantısı olmadan da çalışabilecek şekilde tasarlanmış bir uygulama ve gökyüzü haritasına ek olarak Ay ve Mars haritaları da bulunmakta.
“Sadece gök cisimlerini incelemek yetmez, Dünyamızın etrafında dolanan uyduları da gözlemlemek istiyorum!” derseniz size Heavens Above’u tavsiye edebiliriz. Heavens Above, Chris Peat tarafından oluşturulan ve kar amacı gütmeyen bir web sitesi. Aynı zamanda mobil uygulaması da mevcut. Bu site sayesinde Uluslararası Uzay İstasyonu, İridium, Starlink ve diğer uyduların gözlenebileceği zamanlar hakkında bilgi sahibi olabilirsiniz. İridyum uyduları tepemizden geçerken gördüğümüz kısa süreli parlamalar nedeniyle sıklıkla UFO olarak nitelendirilirler. Malumumuz bu aralar ufolar pek gündemde! Her ne kadar bu uydulara “İridyum” uydusu desek de bunun nedeni iridyumdan yapılmış olmaları değil. Çağrı cihazlarının ve herhangi bir baz istasyonuna gerek duymadan uydular üzerinden çalışan telefonların, yani uydu telefonlarının bilgi ve ses akışını sağlamak için yörüngeye oturtulmuş olan bu uydular, birer iletişim uydusudur. Yörüngeleri hareketli olduğu için sabit durmazlar ve yörüngelerinde Güneş ile belirli bir açıya geldiklerinde yüksek yansıtıcılık özelliğine sahip antenleri sayesinde Güneş’ten gelen ışığı yansıtırak bir parlama gösterirler. Bu parlamalara İridyum parlaması diyoruz, UFO değil! Başlangıçta 77 tane gönderilmesi planlanan bu uyduların 72 tanesinin yeterli olduğu fark edilince geri kalan 5 tanesinin gönderilmesinden vazgeçilmiş. Üstelik bu 72 tanenin 6 tanesi de yedek uydular. Her ne kadar yörüngemizde 72 adet bulunsa da, başlangıçta gönderilmesi planlanan 77 uyduya istinaden, 77 sayısı periyodik tabloda İridyum’un atom numarasına denk geldiği için uydulara bu isim verilmiş. Heavens above sitesi yardımıyla bu parlamaların konumumuza göre geçişini ve görülme saatlerini öğrenebiliriz. Ayrıca bu uygulama bizlere, o anki duruma göre uydunun parlaklığını yani kaç kadir olduğunu da bildirir. Uyduların doğuş batış yönleri ve iniş açıları gibi özellikler de bu sitede verilen bilgiler arasında. İridyum uydularının dışında, son zamanlarda iyice popüler olan “Starlink” uydularını gözlemlemek isterseniz hangi tarihte, nereden ve ne parlaklıkta geçeceğini size söyleyen ayrı bir internet sitesi de mevcut: “findstarlink.com” adresine gidip, konumunuzu belirttiğinizde, Starlink uydularının en yakın hangi tarihte üstünüzden geçeceğini görebilir, ona göre çayınızı kahvenizi hazırlayıp, Starlink uydularını balkonunuzdan izleyebilirsiniz. Benzer bir uygulama olarak ISS Detector adlı uygulama da; Uluslararası Uzay İstasyonu bulunduğumuz konumdan geçeceği zaman bizi uyarır ve gözlemlenebilirlik durumunu bildirir.
Heavens Above programından bir ekran görüntüsü (Kaynak: Heavens Above)
“Gök cisimlerini ve uyduları gözlemledik ama yetmez, Auroralar’ı da gözlemlemek istiyoruz!” derseniz onun içinde bir çözüm var tabii ki. Ama gelin önce kısaca Auroralar’ın nasıl oluştuğundan bahsedelim. Nasıl ki mıknatısların kuzey ve güney olmak üzere iki kutbu varsa, Dünya’nın da aynı şekilde iki manyetik kutbu vardır. Güneş’ten gelen parçacıklar Dünya’nın manyetik alanı tarafından yakalanır ve kutuplarda Dünya atmosferi ile çarpışır. Atmosferdeki oksijen ve azot molekülleri ile etkileşime giren yüklü parçacıklar, parlak ışıklar yayan bir ışımaya neden olur. Kuzey yarıkürede gözlemlediğimiz bu ışıklara “Kuzey Işıkları” diyoruz. Tabii bu ışıklardan güneyde de var. Kuzeydekine “Aurora Borealis” denirken güneydekine “Aurora Australis”, yani “Güney Işıkları” adı verilir.
Aurora Borealis (Kaynak: Vikipedi)
Aurora Alert Real Time, auroraları kaçırmamanız için sizi bilgilendirir. Bu site Finlandiya’nın çeşitli bölgelerinde auroralar göründüğünde cep telefonunuza SMS gönderir. Tabii ki bu sadece Finlandiya ile sınırlı bir durum değil. Örneğin https://aurorawatch.lancs.ac.uk/ adresine kayıt olursanız İngiltere ve Birleşik Krallıklar’dan görülebilecek bir aurora durumunda bildirim alabilirsiniz. Bir çok ülke için benzer siteler mevcut. En genel haliyle, kuvvetli bir güneş aktivitesi sonucu olası bir aurora fırtınasından haber almak için https://www.spaceweatheralerts.com adresini kullanabilirsiniz. Genellikle kutuplara yakın bölgelerde gözlemlenen Auroralar, sanılanın aksine sürekli görünmez. Güneş’ten gelen rüzgarların durumuna göre görülme olasılıkları değişmektedir. Burada bahsettiğimiz web siteleri sizi Aurora yoğunluk bilgileri hakkında da uyarır. Böylece şartlar ideal olmasa bile Auroralar’ı gözlemleme şansı elde edebilirsiniz.
Görebildiğimiz cisimler bir yana, bir de astronomik gözlemleri gerçekleştirebilmemiz için gerekli şartlardan bahsedelim. Her ne kadar Ay gibi yakın ve parlak cisimleri gözlemlemek için çok özel şartlar aranmasa da özellikle Güneş sistemimiz dışındaki nesneleri gözlemlerken, iyi bir görüş için bazı koşullar sağlanmalıdır. Atmosfer tabakası ve yanlış aydınlatmadan kaynaklanan şehir ışıklarının oluşturduğu ışık kirliliği ile, milyarlarca kilometre öteden gelen zayıf yıldız ışıklarını elde etmek pek de kolay değildir. Işık kirliliğinden uzak olmak ve atmosferin ışığı saçma ve sönümleme etkilerini minimuma indirmek için, dağ tepesinde konumlandırılmış bir gözlemevinde olduğumuzu hayal edelim. Böyle bir yerde olmak, gözlem için yeterli olmayabiliyor her zaman. Havadaki nemin artması, gözlemcilerin en sevmediği durumlardan biri. Çünkü yüksek nem oranı teleskobun buğulanmasına, dedektörün zarar görmesine neden olabileceği gibi, ölçümlerdeki hata miktarını da arttırır. Atmosfer ve hava koşullarının takibini sağlamak için siz de SAT24 sitesini kullanabilirsiniz. Tabii ki buradaki parametrelerin çoğu tahmine dayalı olduğu için gözlem yapma şansınız olmadığını sandığınız bir gecede birden bire bulutlar ortadan kaybolup temiz ve nemsiz bir gökyüzü ile başbaşa kalma olasılığınız da mevcut. Unutmayın, bir gözlemci hava nasıl olursa olsun her zaman gözleme hazır olmalıdır! Bu ve benzeri meteoroloji sitelerine ek olarak gözlemevleri kendi yerel meteoroloji istasyonlarını kurarak hava durumunu sürekli takip ve kontrol ederler. Örneğin Ankara Üniversitesi Rasathanesi’nin durumunu meteo.ankara.edu.tr adresinden izleyebilirsiniz.
Bunların yanı sıra, APOD (Astronomy Picture Of the Day) yani “Günün Astronomi Fotoğrafı” uygulaması, her gün astronomi ile ilgili günün gökbilim görüntüsünü seçer ve bir paragrafı geçmeyecek şekilde görüntüyle ilgili açıklama yapar. Bu görüntü bir astronomun çektiği fotoğraf olabileceği gibi bir öğretmenin çektiği fotoğraf da olabilir. APOD’un uygulamasını dilerseniz telefonunuza indirebilir, dilerseniz apod.nasa.gov adresinden ziyaret edebilirsiniz. Anadili İngilizce olan APOD, 2015’ten beri uzaydanhaberler.com sitesi tarafından günlük olarak Türkçe’ye çevirilmekte. Bunlara ek olarak, Meteor Shower Calender ile hangi tarihlerde hangi meteor yağmurunu gözlemleyebileceğinizi öğrenebilirsiniz. Örneğin içinde bulunduğumuz bu günlerde Halley Kuyruklu Yıldızının ardında bıraktığı izleri, Eta-Aquarid yağmurunu gözlemleyebiliriz. 19 Nisan – 28 Mayıs tarihleri boyunca etkinliği süren Eta-Aquarid’lerin en yoğun olacağı tarih 4 Mayıs’ı 5 Mayıs’a bağlayan gece. Zaten en aktif olduğu zaman bile saatte en fazla 40 meteor gözlemlemeyi umduğumuz bu yağmur, bu yıl bir de Ay’ın oldukça parlak olduğu bir evresine denk geldiği için bu sene çok sayıda meteor gözlemleyebilmeyi beklemiyoruz doğrusu. Yine de gündoğumundan önce doğu yönüne ve Kova Takımyıldızı civarına bakarak şansınızı deneyebilirsiniz.
Meteor yağmuru (Kaynak: earthsky.org)
Gökcisimlerini mobil uygulamalar ve internet siteleri sayesinde daha erişilebilir ve anlaşılabilir kılan araçlardan bahsettiğimiz bu AstroNotlar’ın da sonuna geldik. Umuyoruz ki bahsettiğimiz uygulamalar gökyüzü gözlemlerinizi daha eğlenceli ve verimli hale getirir.
astronotlar.org@gmail.com e-posta adresimize bahsettiğimiz içeriklere dair düşüncelerinizi belirtebilir, değinmemizi istediğiniz konuları yazabilir, bir kitap, link veya bilgi paylaşımında bulunabilirsiniz. Sosyal medya hesaplarımızdan bizi takip etmeyi unutmayın. Gelecek hafta görüşünceye dek, gökyüzüne iyi bakın. Hoşçakalın!
E-posta: astronotlar.org@gmail.com
Facebook: facebook.com/astronotlar.org
Instagram: instagram.com/astro_notlar
Twitter: twitter.com/astro_notlar
Anchor: anchor.fm/astronotlar
KAYNAKLAR VE GÖRSELLER
https://tr.wikipedia.org/wiki/Stellarium
https://tr.wikipedia.org/wiki/Kadir_(astronomi)
https://stellarium-web.org/
https://tr.wikipedia.org/wiki/Iridium_ileti%C5%9Fim_uydular%C4%B1
https://www.heavens-above.com/?lat=0&lng=0&loc=Unspecified&alt=0&tz=UCT&cul=tr
https://astronomi.boun.edu.tr/meteorlar-2020
https://auroraalert.fi/
Yıldızlararası Bilimi Kip Thorne sayfa 40