AstroNotlar’dan merhaba! Geçtiğimiz haftaların yoğun kozmoloji konularının ardından bu hafta biraz da gündemden haberler getirmek istedik sizlere. Astronomi dünyasındaki çarpıcı gelişmelere yetişmek için kimi zaman böyle molalar vermek iyi oluyor. Radyo astronomların göz bebeği Arecibo’daki aksaklıklar mı dersiniz, karadelik etrafında deli divane bir hızla dolanan yıldız mı istersiniz. Gündemimiz epeyce yoğun!
Öncelikle Arecibo ile başlayalım. Radyo astronomların göz bebeği olan bu dev radyo teleskop hakkında biraz bilgi verelim. Arecibo gözlemevi, 1960 yılında yapımına başlanan ve inşaatı yaklaşık 3 yıl süren devasa bir radyo teleskoptur. Neredeyse 300 metre çapında sabit bir antene sahiptir ve ayrıca Porto Rico’da bulunan bu gözlemevi, yıllar boyunca geliştirilmeye devam edilmiştir.
Arecibo, 2016 yılında Çin’de yapılan, 500 Meter Aperture Spherical Telescope, kısaca FAST veya Çinliler’in deyimiyle Tianyan Teleskobu, yani 500 metre çapa sahip küresel teleskop yapılana kadar 50 yılı aşkın süredir en büyük çanağa sahip radyo teleskobu olmuştur.
Aslında Arecibo Gözlemevine bir yerden daha aşinayız, çoğumuza ilham olmuş olan, hatta aslında Carl Sagan’ın harika bir kitaptan esinlenilerek yapılmış “Mesaj”, namı diğer “Contact” filminden.
En popüler olduğu zamanlar muhtemelen Carl Sagan’ın “Contact”, yani “Mesaj” romanından uyarlanmış filmdeki Jodie Foster ile olan sahnesidir. Filmde, baş karakterimiz Arecibo Gözlemevinde SETI projesi üzerinde çalışmaktadır. Ayrıca Arecibo Gözlemevini, başrolünde James Bond’un oynadığı “Golden Eye”, yani “Altın Göz” filminde de görüyoruz. Bu filmde teleskop, uyduları kontrol eden gizli bir anten olarak gösterilmiştir. Filmlerin yanı sıra “The X-Files” dizisinde bile kısa da olsa yer verilmiştir. Bunlar gibi bir çok dizide ve filmde, hatta Battlefield 4 oyununun haritasında bile Arecibo Gözlemevinden ilham alınmıştır.
Radyo astronominin popüler yanına değinip de SETI’den bahsetmemek olmaz. “Contact” filminin baş karakteri Ellie de, gözlemevini SETI projesi için kullanıyordu. Biraz da SETI projesinden bahsedelim.
SETI, Search for Extra-Terrestrial Intelligence, yani Dünya Dışı Akıllı Yaşam Araştırması için planlanmış bir projedir. Bu projenin çalışmaları 1960’lı yıllarda başlamış ve 1971 yılında NASA tarafından SETI adıyla aktif hale gelmiştir. Bu projede, radyo telekopları kullanarak uzaydan gelen sinyallerde akıllı diyebileceğimiz bir mesaj aranmakta. Yani bize mesaj gönderen bir uzaylı dostumuz olabilir mi, buna bakılıyor diyebiliriz. SETI@home adlı proje sizlerin ilgisini çekebilir. Bu projede, SETI ile elde edilen veriler, SETI@Home uygulamasını indiren herkesin bilgisayar işlemcilerini kullanılarak elde edilen verilerin işlenmesi sağlanıyor. Gönüllülerin de katılabildiği bu deneye eğer isterseniz, ilgili program indirerek siz de katılabilirsiniz. İlgili bağlantıya buraya tıklayarak ulaşabilirsiniz.
Uzayda akıllı yaşam arayışını bir yana bırakacak olursak , böylesi köklü bir gözlemevinin çok sayıda projeye katkısı da olmuştur. Arecibo Teleskobu ile elde edilen verilerle gerçekleştirilen en önemli keşiflerden biri; Merkür’ün kendi eksenindeki dönüşünün önceden sanıldığı gibi 88 gün değil de yaklaşık 59 gün olduğunun keşfidir. Bu emektar teleskobun araştırma ve bulguları aslında çok fazladır, fakat özellikle bunu çok fazla kimsenin bilmediğini düşünerek mutlaka belirtmek istiyoruz.
Peki geçtiğimiz günlerde Arecibo’ya ne oldu da gündeme geldi?
Ne yazık ki bu değerli yapının başına gelen ilk felaket bu değildir. 2017’nin Eylül ayında gerçekleşen Maria Kasırgası, Arecibo Gözlemevinin bazı bölümlerine hasar vermişti. Bu kazada da 300 metre çapındaki devasa çanağın üzerindeki antenlerden biri kopmuş ve çanağın bazı bölgeleri zarar görmüştü.
Geçtiğimiz pazartesi günü yaşanan olaya gelirsek: 10 Ağustos’ta çanağın üzerinde, odak noktasında bulunan Gregoryan adındaki kubbeyi tutan halatlardan biri kopmuş. Kopan halatın, çanağın üzerine düşmesiyle yaklaşık 30 metre uzunluğunda bir yarık oluşmuş. Çanağın dışında Gregoryan kubbesinin de hasar aldığına dair fotoğraflar paylaşıldı. Bu halatların tonlarca ağırlıktaki kubbeyi taşımak için oldukça gergin olmaları gerekir. Haliyle böylesi görece ufak bir aksiliğin sonuçları böyle büyük hasarlara yol açabiliyor. Kullanılan halatların toplam ağırlığı 900 ton civarında. Kubbenin düşmemesi için yedek kablolar ve sağlam bağlantı noktaları yapılmış ancak kubbe düşmese de bir halatın kopması bile büyük bir hasara neden olmuş.
Bu durumda teleskoptan sağlıklı bir veri alınması söz konusu değildir. Ne yazık ki teleskop bu durumdayken kullanılamıyor. Onarım yapılana kadar bütün gözlemler askıya alınmış durumda. Şimdilik bu kazaya neden olan halatın neden koptuğu ile ilgili bir açıklama da yapılmadı ve onarımın aylar sürebileceği söylenmekte. Gözlemevi müdürü Francisco Cordova, konuyla ilgilenen bir uzman ekibin öncelikle personelin güvenliğini sağlamak, ekipmanları ve gözlemevini korumak ve mümkün olan en kısa sürede gözlemevini tam kapasitede çalışır hale getirip Dünya’nın çeşitli yerlerinden bilim insanlarının araştırmalarına devam etmesini sağlamak üzere ellerinden geleni yaptığını bildirdi.
Arecibo Teleskobu’nun bir an önce sağlığına kavuşmasını ve bilimsel katılarına devam etmesini diliyoruz. Öte yandan geçtiğimiz günlerde bilgimizin sınırlarını zorlayan, ufkumuzu genişleten başka bir haber daha gündemi meşgul etti. Gökada merkezindeki karadelik etrafında hızla dönen bir yıldız keşfedildi. Hatta o kadar hızlı ki, şimdiye kadar bilinenlerin en hızlısı!
Aslında yıldızların hızını hesaplamak için önce bunların ne kadar yer değiştirdiğini ve geçen zamanı bilmemiz gerekmektedir. Bu nedenle yıldızların konumlarının hassas bir şekilde ölçülmesi oldukça önemlidir. Avrupa Uzay Ajansı ESA, 1989 yılında Hipparcos uydusu ile yıldızların konumunu ölçmeye başladı. Bu uydu binlerce yıldızın konumunu ölçtü. Ardından yine uzayda gözlem yapmak amacıyla Gaia uydusu, milyonlarca yıldızın konumunu hassas bir şekilde ölçmek için gönderildi.
Yıldızların ortalama uzay hızları saniyede 20 ile 100 kilometre arasında değişmektedir. Bilinen en büyük uzay hızına sahip yıldız, Çoban takımyıldızındaki Arcturus yıldızıdır. Bu yıldızın uzay hızı saniyede yaklaşık 119 kilometre civarında. Bunlara ek olarak bir de kaçak yıldız adı verilen “run away star”lar var ki, bunların hızları saniyede bir kaç yüz kilometreyi bulabiliyor ancak onların senaryoları başka bir yazının konusu olsun.
Geçmiş yıllarda Samanyolu Gökadamız’daki bilinen en hızlı yıldız, saniyede yaklaşık 7700 kilometre hızıyla S2 yıldızıydı. Keşfedilen yeni yıldız ise, S4711 adıyla anılıyor ve bu da tıpkı S2 yıldızı gibi gökadamızın merkezindeki Sagittarius A* adındaki, süper kütleli karadelik etrafında dolanmakta. Bir tam turunu 7,6 yılda tamamlayan bu yıldızın hızı saniyede 6700 kilometre, yani ışık hızının %2,2’si civarında bir hızda hareket etmekte. Bu yıldızla birlikte aynı kümede S4714 ve S62 yıldızları da aşırı yüksek hızlarda hareket eden yıldızlar olarak tespit edilmiştir. Bunlardan S4714 yıldızının hızı için ışık hızının %8’i, S62 yıldızı ise ışık hızının %6,7’sine varan hızlarda olduğu ölçülmüştür. Ancak bu yıldızların yörünge parametrelerinin doğruluğunu teyid edebilmek için 20 yıldan fazla süre boyunca düzenli gözlemlere ihtiyaç duyulmakta.
Geçtiğimiz günlerde keşfedilen ve astronomi camiasını derinden etkileyen bir başka yıldız olan S2 yıldızını da geçtiğimiz yayınlarda anlatmıştık. S2 yıldızını anlattığımız yayınımızı merak edenler, “Karadeliğine Aşık Yıldız ve Uzaydaki Gözümüz: Hubble” adlı yayınımızı dinleyebilir.
astronotlar.org@gmail.com e-posta adresimize konuştuğumuz içeriklere dair düşüncelerinizi belirtebilir, değinmemizi istediğiniz konuları yazabilir, bir kitap, link veya bilgi paylaşımında bulunabilirsiniz. Sosyal medya hesaplarımızı Instagram ve Twitter’dan “astro_notlar” olarak takibe almayı unutmayın! Facebook’tan vazgeçmem diyenler ise bizi AstroNotlar sayfasında bulabilirler. Gelecek hafta görüşünceye dek, gökyüzüne iyi bakın, hoşçakalın!
E-posta: astronotlar.org@gmail.com
Facebook: facebook.com/astronotlar.org
Instagram: instagram.com/astro_notlar
Twitter: twitter.com/astro_notlar
Anchor: anchor.fm/astronotlar
KAYNAKLAR VE GÖRSELLER
https://en.wikipedia.org/wiki/Radio_astronomy
https://en.wikipedia.org/wiki/Arecibo_Observatory
https://coolcosmos.ipac.caltech.edu/ask/288-Where-is-the-largest-radio-telescope-
https://www.ucf.edu/news/ucf-led-consortium-manage-arecibo-observatory-puerto-rico/
https://en.wikipedia.org/wiki/SETI@home
https://en.wikipedia.org/wiki/University_of_Central_Florida
https://astroturk.net/haftalik-gokyuzu-raporu-49/
https://www.naic.edu/ao/history
https://www.ucf.edu/
https://skeptic78240.wordpress.com/2017/08/02/bad-movie-wednesday-112/
https://solarsystem.nasa.gov/planets/mercury/in-depth/
https://www.ucf.edu/news/broken-cable-damages-arecibo-observatory/
https://www.space.com/38242-arecibo-observatory-hurricane-maria-damage.html
https://www.youtube.com/watch?v=4V3VCt24tkE&feature=youtu.be
https://twitter.com/whereisyvette/status/1293579983496138753
https://twitter.com/whereisyvette/status/1294721111482146824
https://tr.wikipedia.org/wiki/Dalga_boyu
https://en.wikipedia.org/wiki/Frequency
https://twitter.com/whereisyvette/status/1294723306000650245
https://sci.esa.int/web/gaia
https://www.universetoday.com/135453/stars-move-tracking-movements-across-sky/
https://earthsky.org/space/what-is-a-runaway-star
https://www.sciencealert.com/the-fastest-star-in-the-galaxy-zooms-as-high-as-8-percent-of-the-speed-of-light
http://www.astronomerstelegram.org/?read=13935
https://www.cnet.com/news/fastest-ever-star-discovered-orbiting-milky-ways-supermassive-black-hole/
https://arxiv.org/abs/2008.04764
https://room.eu.com/news/fastest-star-in-the-galaxy-is-found-and-potentially-its-a-squeezar
https://astronomy.com/news/2020/08/small-stars-are-vital-to-dispersing-the-building-blocks-of-life?utm_source=asytwitter&utm_medium=social&utm_campaign=asytwitter
https://en.wikipedia.org/wiki/Stellar_kinematics
http://www.sci-news.com/astronomy/science-us708-hypervelocity-star-supernova-galactic-speed-record-02571.html
https://newatlas.com/space/fastest-star-hypervelocity-ejected-milky-way/
https://arxiv.org/abs/1503.01650
https://www.space.com/fastest-star-ever-moves-8-percent-light-speed.html
https://www.space.com/37389-fastest-runaway-stars.html
https://astrobites.org/2017/05/04/run-away-star/
https://en.wikipedia.org/wiki/Stellar_kinematics#Runaway_stars
https://en.wikipedia.org/wiki/S2_(star)
https://www.aanda.org/articles/aa/full_html/2020/04/aa37813-20/aa37813-20.html