AstroNotlar’dan, merhaba! Bu haftaki konumuz “Başıboş” gezegenler.
Başıboş gezegenler, bir yıldızın yörüngesinde bulunmayan, yani bir yıldıza sahip olmayan gezegenlerdir. Bu gezegenlere yetim, yıldızlararası, serbest yüzen, göçebe veya yıldızsız gezegenler de denmektedir. Bu gezegenler ya oluştukları yıldız sisteminden yıldızlararası uzaya fırlatılmış, ya da başından beri hiçbir yıldız veya kahverengi cüce ile kütleçekimsel bir ilişki içinde bulunmamışlardır.
“Ötegezegenler ile ilgili yazıda bahsettiğiniz birçok ötegezegen bulma yöntemi vardı. Bu gezegenleri de aynı şekillerde mi keşfediyorsunuz, yoksa farklı bir yöntemleri mi var?” diye düşünüyor olabilirsiniz. Bu serseri gezegenlerin tek ışık kaynağı, diğer yıldızlardan yayılan ışıktır. Bunlar, normal bir gezegen olabilir veya bizim yanılmamıza sebep olacak biçimde kahverengi cüce olma ihtimalleri de vardır. Her durumda bu gezegenleri bizim fark edebilmemiz için biraz sıcak olmaları gereklidir. Böylelikle kızılötesi bölgede yapılan gözlemlerle onları belirlememiz mümkün olabiliyor. Aynı zamanda bu durum, şu an elimizdeki imkanlarla keşfedebileceğimiz başıboş gezegenlerin, oluşumu üzerinden fazla zaman geçmemiş, genç gezegenler olduklarını da göstermekte.
Bu cisimlerin etrafta bu şekilde dolaşması doğal olarak bir çok kişinin endişelenmesine sebep olmaktadır. Peki bunlardan birinin Dünya’mıza çarpma ihtimali olabilir mi diye sorarsanız, elbette olabilir neden olmasın. Üstelik bu başıboş gezegenlerin karanlık ve ısı vermeyen türlerinin tespiti ise oldukça zordur. Zaten bize doğru geldiğini tespit etsek bile elimizden gelen pek bir şey de olmaz. Tek yapabileceğimiz son anlarımızda gökyüzünün açık olduğu bir yer bulup, manzaranın keyfini çıkartmak olurdu.
Olur mu canım öyle şey? Onca uzay ajansı armut mu topluyor? Mutlaka ki bir acil durum planı vardır. Hatta bir değil, bir çok, hem ulusların kendi güvenlikleri dahilinde hem de uluslararası planlar vardır. Bunları söylerken belki de herkesin aklına yaklaşan gezegene atom bombası veya hidrojen bombası atarak onu yok etmek gelmekte. Fakat gerçekçi olalım, bu cisimlerin boyutları Jüpiter’in 13 katına kadar çıkabilir. Zaten daha da büyüklerine kahverengi cüce denmektedir. Bunlar Ay kadar küçük olsalardı bile yine yapabileceğimiz bir şey olmazdı. Fakat dediğimiz gibi, nadir görüldükleri için Dünya’nın etki alanına girme ihtimalleri ve bize çarpma ihtimalleri çok çok düşük bir ihtimaldir.
Milyonlarca ve hatta milyarlarca sayıda oldukları düşünülen bu gezegenlerin en yakın tarihli olan keşfi ise oldukça ilgi çekicidir. İlk başlarda gezegenin civarında bulunan ve benzer uzay hızına sahip bir yıldız sisteminin bir üyesi olduğu düşünülmüş olsa da, henüz bu görüşü kesinleştirecek kanıtlara ulaşılabilmiş değildir. Bu son keşfedilen gezegen Şili’deki Very Large Telescope (VLT) ve Hawaii’deki Keck Teleskoplar’ı kullanılarak 2018’in sonunda tespit edildi ve gezegene basit ve sade bir isim konuldu: CFBDSIR2149
Gezegenin ismi oldukça garip. Bilindiği gibi, bir yıldız sistemindeki gezegenlere isim verilirken, sistemin baş aktörü olan yıldızın ismi başa alınarak, sonuna bir harf veya rakam eklenir (Trappist-b, Trappist-c gibi). Böylece o gezegenlerin “Trappist” yıldız sistemine ait olduğunu anlarız. Bu gezegenimizin bir ailesi olmadığı için böyle bir kural işlememekte. Onun yerine, gezegenin tespit edildiği projenin baş harfleri kullanılmıştır. Yani adının “CFBDS” kısmı “Canada France Brown Dwarf Survey” kelimelerinin baş harflerinden, sonraki IR ise kırmızı öte dalgaboyunda gözlemlendiği için “infrared”in temsilcisi olarak ve gezegenin konumunu belirten koordinatları da işin içine katınca, bu mükemmel basit isim ortaya çıkmaktadır.
Ne kadar yalnız olurlarsa olsunlar, son yıllarda yapılan araştırmalar bu tür başıboş gezegenlerin de uydularıyla beraber dolanabileceğini bizlere göstermektedir. Bu gezegenler bulundukları sistemden tek başlarına ayrılmak yerine, uydularıyla beraber ayrılmış, kozmik okyanusta birlikte dans ederek sürükleniyor olabilirler. Bu tip gezegenlerde bir zamanlar okyanuslara ev sahipliği yaptığını düşünecek olursak, yakınlarında bir enerji kaynağı olmadığı için kimilerinin yüzeyinin tamamen donmuş olması söz konusudur. Zayıf bir ihtimal olsa da, gezegenin iç çekirdeğinden gelen ısı enerjisi sayesinde donan suyun alt kısmının sıvı halde kalabilmesi ve böylelikle bir yıldızı olmasa dahi yaşamın varlığına imkan tanıması da mümkündür. Geçtiğimiz hafta Venüs’ün asidik atmosferinde fosfin gazı bulunmuştu, yakın gelecekte de bir başıboş gezegende yaşam izine rastlanırsa, şaşırmayız!
Peki gezegenimizin fiziksel özellikleri nelerdir? Tahmini büyüklüğü Jüpiter’in 4 ile 7 katı civarında, yüzey sıcaklığının ise 400 C olduğu tahmin edilmektedir. Zaten bundan daha soğuk olsaydı tespit edilmesi oldukça zorlaşırdı. Yaklaşık 100 ışık yılı uzaklıkta olan bu gezegenin yaşının 500 milyon yıldan az olduğu düşünülmekte, yani daha gencecik. Konuyla ilgili bilimsel makaleye buradan ulaşabilirsiniz.
Acaba bu gezegenleri ileride bir gün çok daha iyi bir şekilde görebilmemiz mümkün olacak mı? Sonuçta gökadamızda bu tür gezegenlerden oldukça fazla olduğu düşünülmekte. Bununla ilgili bir projemiz var mı?
NASA, önümüzdeki birkaç yıl içerisinde “Nancy Grace Roman Uzay Teleskobu”nu fırtalacak. 4 milyar dolara mal olan bu yeni uzay teleskobunun, ünlü Hubble Uzay Teleskobu’na kıyasla 100 kat daha büyük bir görüş alanı sağlaması beklenmektedir. Ayna çapı 2.4 metre olacak olan bu teleskobun geliştirilmiş teleskobik görüş yeteneği, yıldıza bağlı ötegezegenlerin gözlenmesi ve araştırılmasında yeni bir dönemin başlamasını sağlayacaktır. Aynı zamanda, serbestçe dolaşan, bu gezegen-kütlesindeki cisimlere dair soru işaretlerini gidermemize de büyük katkı sağlaması beklenmektedir.
Peki kimdir bu Nancy Grace Roman? Nancy Grace Roman, Amerikan Uzay ve Havacılık Dairesi olan NASA’nın ilk kadın yöneticilerinden birisidir. Hubble Uzay Teleskobu için yaptığı planlama çalışmalarıyla “Hubble’ın annesi” adıyla da bilinmektedir. Amerikalı astronom ve bilim insanı Nancy Grace Roman 26 Aralık 2018’de, 93 yaşında hayata veda etti. Adını yaşatmak amacıyla da yeni yapılacak uzay teleskobu görevine onun adının verilmesi uygun görülmüştür.
Pekala, bu başıboş gezegenleri bir kenara bırakıp gündeme gelecek olursak. Geçtiğimiz haftanın astronomi ve uzay gündeminde ne var ne yok?
Gündemi heyecanlandıran haberlerden biri Uluslararası Uzay İstasyonu’nun, hızla hareket eden yörüngedeki hurdadan kaçışı oldu. Kontrolörler istasyonu 22 Eylül günü Greenwich saatine göre 21.19’da bir enkazla çarpışma olasılığından kaçınmak için istasyona manevra yaptırdı. NASA yetkilileri, bu manevrayı yörüngedeki laboratuvarın Zvezda servis modülüne yerleştirilmiş bir Rus Progress kargo uzay aracının iticilerini ateşleyerek yaptıklarını belirttiler.
NASA açıklamasına göre, şu anda istasyonda yaşayan üç astronot (NASA’dan Chris Cassidy ve kozmonotlar Anatoli Ivanishin ve Ivan Vagner) manevra sırasında, herhangi bir aksilik olur ve istasyonu tahliye etme durumu yaşanırsa, bir an önce tahliye işlemini gerçekleştirmek için Soyuz uzay aracına daha yakın olan istasyonun Rus bölümünde saklandılar. Açıklamada, bunun özellikle çok dikkatli olunarak yapıldığı da söylendi.
astronotlar.org@gmail.com e-posta adresimize konuştuğumuz içeriklere dair düşüncelerinizi ve değinmemizi istediğiniz konuları yazabilir, bir kitap, link veya bilgi paylaşımında bulunabilirsiniz. Sosyal medya hesaplarımızı Instagram ve Twitter’dan “astro_notlar” olarak takibe almayı unutmayın! Facebook’tan vazgeçmem diyenler ise bizi AstroNotlar sayfasında bulabilirler. Gelecek hafta görüşünceye dek, gökyüzüne iyi bakın, hoşçakalın!
E-posta: astronotlar.org@gmail.com
Facebook: facebook.com/astronotlar.org
Instagram: instagram.com/astro_notlar
Twitter: twitter.com/astro_notlar
Anchor: anchor.fm/astronotlar
KAYNAKLAR VE GÖRSELLER
https://www.eso.org/public/unitedkingdom/news/eso1245/
https://en.wikipedia.org/wiki/CFBDSIR_2149%E2%88%920403
https://www.aanda.org/articles/aa/full_html/2012/12/aa19984-12/aa19984-12.html
https://arxiv.org/abs/1703.00843
https://en.wikipedia.org/wiki/Rogue_planet
https://www.space.com/space-station-dodges-debris-astronauts-soyuz-shelter
https://earthsky.org/space/50-billion-free-floating-planets-in-milky-way
https://www.kozmikanafor.com/yalnizlik-omur-boyu-basibos-gezegenler/