AstroNotlar’dan, merhaba! Bu haftaki konumuz tüm dünyanın gündemini kasıp kavuran Nobel Ödülleri ve tabii ki nihayetinde ilk defa astronomi alanında bir bilim kadınına verilen Fizik Nobel’i.
Güncel kısma gelmeden önce nobel ödülleri hakkında genel bilgilerle başlayalım. Bu ödüllere adını veren Alfred Nobel kimdir?
Alfred Nobel, İsveçli bir mühendis ve kimyagerdir. Keşiflerinin en ses getireni de trinitrotoluen yani TNT olarak da bilinen dinamittir. Maden işçilerinin işini kolaylaştırmak için icat ettiği dinamit, sonraki yıllarda savaşlarda kullanıldı. Alfred Nobel, dinamiti zor şartlar altında çalışan işçiler için keşfettiğini düşünüyordu, o nedenle savaşlarda kullanılmasına bir süre kulaklarını tıkamıştı. Taa ki 1888 yılında Alfred Nobel’in abisi, Ludvig Nobel ölene kadar. Bu haber, Fransız gazetelerine biraz farklı yansıdı. Gazetelerde, Alfred Nobel’e ithafen, “Ölüm Taciri Öldü!”, “Öldürmenin Yollarını Bularak Zengin Olan Dr. Alfred Nobel!” gibi manşetler atıldı. Nobel bu haberleri okuyunca şok olmuştu. Öldüğünde böyle anılmak istemiyordu ve bunun için bir şey yapmak istedi.
Dinamitin madenlerde ve savaşlarda kullanılması, Nobel’i epey varlıklı hale getirmişti. Vasiyetine göre, bu varlığının bilim için harcanmasını istemişti. Servetinin %90’ından fazlasını, günümüz parasıyla yaklaşık 250 milyon Amerikan dolarını, Nobel Ödülleri için miras bıraktı. Bu parayla kurulan Nobel Vakfı, bu fonu yönetecekti. Kimya, edebiyat, barış, fizik ve tıp alanlarında en başarılı kişilere her sene belirli bir parayı, bu vakıf verecekti ve 1901 yılında ilk ödül verildi.
İlk olarak bu 5 alan için ödüller veriliyordu. Fakat 1968 yılında İsveç Merkez Bankası, 300. yılını kutlamak için ve ekonomi alanında 6. ödülün verilmesi için Nobel Vakfı’na büyük miktarda para bağışladı. Bunun üzerine İsveç Merkez Bankası olan Sveriges Riksbank, Alfred Nobel’in anısına “Sveriges Riksbank Ekonomi Bilimleri Ödülü”nü vermeye başladı. 2001 yılında, Alfred Nobel’in büyük yeğeni Peter Nobel, İsveç Bankası’nın ödülünü, Alfred Nobel’in anısına verilen diğer beş ödülden ayrılmasını istedi. Peter Nobel’in bu talebi, “Ekonomi Bilimleri” başlığı altında verilen ödüllerin gerçekten meşru bir “Nobel Ödülü” olup olmadığı konusundaki tartışmayı da artırdı.
Nobel ödülleri, verildiği alanda en prestijli ödüller olarak değerlendiriliyor. Peki, bu ödülleri kimin alacağına nasıl karar veriliyor?
Alfred Nobel, vasiyetine bu ve bunun gibi detayları da eklemiştir. Buna göre; ödüller tek kaynaktan dağıtılmayacak, kategorilerine göre İsveç’teki farklı kurumlar dağıtacak. Örneğin, fizik ve kimya ödülünü kimin alacağına İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi karar verirken, ekonomi ödülünü kimin alacağına İsveç Merkez Bankası karar vermektedir. Genel olarak ilgili alanda İsveç’te hangi kurum uzmansa, ödülü de o vermektedir.
Peki aday gösterme ve bu kişilerin seçimi nasıl oluyor? Kendimizi aday olarak gösteremiyoruz. Profesörler, bilim insanları, ödülü önceden kazanmış ve benzeri kişiler aday önerebiliyorlar. Nobel’e her yıl ortalama bin kişi aday gösteriliyor. Her yılın Ekim ayının ilk haftası, o yıl ödülleri kimin kazandığı açıklanıyor ve 10 Aralık’ta, Alfred Nobel’in ölüm yıldönümünde, ödüller sahiplerine veriliyor.
I. ve II. Dünya Savaşı’na denk gelen dönemlerde bazı ödüller verilememiştir. Bunun dışında ödülü reddedenler de vardır. Örneğin; 1973 yılında Vietnamlı Komünist Devrimci ve Politikacı Le Duc Tho’ya Vietnam barışına yaptığı katkıdan dolayı Nobel ödülü verilmesi istenmiş, fakat o dönemde memleketi Amerikalılar tarafından işgal altında olduğu için Vietnam Başbakanı Le Duc Tho, kendisine verilen barış ödülünü, “Benim ülkemi işgal eden Batı’lılardan ben ödül almam” diyerek reddetmiştir.
1901’den bu güne kadar yaklaşık 600 tane Nobel ödülü ve Ekonomi Bilimleri Ödülü, 900’ü aşkın kişiye verilmiştir. Ancak bunlardan sadece 58 tanesi bilim kadınlarınaydı. Marie Curie’nin 1903’te Nobel Fizik ve 1911’de Nobel Kimya ödülünü aldığını da hesaba katarsak, toplamda 57 kadın Nobel Ödülünü kazandı. Nobel ödülü kazanmış kadınların sayısını toplama oranladığımızda, %6 gibi bir oran çıkmaktadır ve bu da çok düşüktür.
Nobel Ödülü resmi sayfası, kadınlara verilen Nobel Ödülleri ile ilgili, “Dünya’yı Değiştiren Kadınlar” başlığıyla paylaştığı ve Nobel kazanmış kadınları anlattığı yazıya da buradan ulaşabilirsiniz. Ayrıca ödüllerin kime verildiğini ayrıntılı olarak merak ediyorsanız, 1901’den bu yana verilmiş tüm ödüllerin yer aldığı Wikipedia sayfasına da buradan ulaşabilirsiniz.
Gelelim Fizik ve Astronomi alanlarına verilen ödüllere. Nobel Fizik Ödülleri, 1901’den bu yana 215 kişiye verildi. Amerikalı fizikçi John Bardeen, iletkenler ile ilgili yaptığı araştırmalarla 1956 ve 1972 yıllarında Nobel fizik ödülünü iki kez almış tek kişidir. Son yıllarda ise Nobel fizik ödüllerinin astrofizik ve kozmoloji alanlarında verilmesi ise bizi çok heyecanlandırıyor.
O zaman konuya kalbinden girelim ve öncelikle bu yılki Fizik Nobel Ödülü hakkında biraz bilgiye dalalım.
Bu yıl Nobel Fizik Ödülünün yarısı, karadeliklerin oluşumunda, Einstein’ın genel görelilik kuramını destekler nitelikteki çalışmaları sebebiyle Oxford Üniversitesinden Roger Penrose’a verildi. Diğer yarısı ise, Samanyolu Gökadamızın merkezinde bir Süper Kütleli yoğun cisim keşfi nedeniyle Reinhard Genzel ve Andrea Ghez’e verildi. Şimdiye kadar ilk kez astronom bir kadın Nobel ödülünü kazandı. Andrea Ghez, basın konuşmasında, genç kadınlara ilham olmak istediğini söyledi ve “Bilim konusunda tutkuluysanız, yapacak çok şey var.” dedi.
Bu alanda başarılı bilim kadınlarına bir de biz değinelim o halde. Cecilia Payne ile başlayalım.
Astronomi alanında doktora yapan ilk kadın ünvanına sahip Cecilia Payne’in ilk başlarda bir ünvanı yoktu. Güneş’in, hatta yıldızların ana maddesini keşfeden Cecilia Payne, bir diploma bile alamamıştı. Çünkü okuduğu okul olan Cambridge üniversitesi, 1948 yılına kadar kadınları tam üye olarak okula kaydetmiyordu. Yani resmiyette aldığı derslerin bir önemi yoktu. Bu nedenle yaptığı araştırmalar yıllarca gözardı edildi çünkü dönemin fizikçilerine aykırı sonuçlar elde etmişti. O yıllarda Dünya ile Güneş’in yapısının benzer olduğu düşünülüyordu ancak Cecilia Payne, Güneş’in yapısında ağırlıklı olarak hidrojen ve helyum bulmuştu. Yazdığı tezde Güneş’in yapısından bahsetmişti ancak tezini gözden geçiren astronom Henry Russell, Güneş’in yapısında ağırlıklı olarak hidrojen bulunduğu sonucunu görünce makaleyi yayınlamasını istemedi. Ama o yine de tezini yayınladı. Sözkonusu tez yayınlandıktan bir kaç yıl sonra, astronom Otto Struve, bu tezi astronomi alanındaki en parlak doktora tezi olarak gösterdi. Yıllar sonra ise Cecilia Payne’in tezini okuyup yayınlamasını istemeyen kişinin adını taşıyan, Henry Norris Russell ödülüne layık görüldü.
Daha önce “Bilim Kadınları” adlı yayınımızda bahsettiğimiz Jocelyn Bell Burnell’dan da bahsedelim.
Bell Burnell, Kuzey İrlandalı bir astrofizikçi. Genç yaşlarda akıllara “Pulsarları Keşfeden Kadın” olarak kazınmış olmasına rağmen onun da hakkı yenmiş. Pulsarları gözlemleyen ve analiz eden Bell Burnell olmasına rağmen, Nobel Fizik Ödülü ne yazık ki tez danışmanı Antony Hewish’e verildi. Ayrıca pulsarların keşfinin yer aldığı makalede, Antony Hewish’in ismi ilk sırada, Bell Burnell’inki ise ikinci sırada yer aldı. Günümüzde yaşayan bilim kadını Bell Burnell, söyleşi ve konferanslara hâlâ devam ediyor. Oldukça sıcak kanlı kişiliğiyle tanınan Bell Burnell ile belki bir gün bizim de tanışma şansımız olur.
Son olarak Vera Rubin’den bahsetmemek olmaz.
Vera Rubin, Amerikalı bir astronom. Karanlık maddenin kaşifi olarak da anılmaktadır. Astronomi alanında birçok ödüle layık görüldü. Hatta Nobel fizik ödülüne de aday gösterildi ancak ödülü alamadan vefat etti. Henüz kadınların söz sahibi bile olmadığı yıllarda, astronomi alanında yaptığı çalışmalarla çığır açtı. Galaksilerle ilgili yaptığı çalışmalar uzun yıllar kabul görmedi, çünkü dönemin düşünceleri ile çelişiyordu. 1960’lı yıllara gelindiğinde Vera Rubin, Caltech’in Palomar Gözlemevi’ne resmi olarak katılan ilk kadın olmayı başardı ancak yapının içinde kadınların kullanımı için bir tuvalet dahi yoktu. Vera Rubin yine pes etmedi ve bunun üzerine bir kağıdı etek şeklinde keserek tuvaletteki erkek figürünün üstüne yapıştırarak, “Bakın, artık kadınlar tuvaletiniz var.” dedi.
Bunlardan bahsettikten sonra, dilimize “Gizli Sayılar” olarak geçen “Hidden Figures” filmini önermek istiyoruz. Son olarak bu sene Nobel Kimya ödülünü alan iki bilim kadınının da bahsedelim.
Bu sene Nobel kimya ödülü, genom düzenlemede yeni bir yöntem geliştirdikleri için Emmanuelle Charpentier ve Jennifer A. Doudna’nın oldu. Bu yöntem sayesinde, bitkilerden hayvanlara kadar DNA üzerindeki değişikliklerin yapılması kolaylaşacak gibi görünüyor. Ayrıca kanser veya diğer kalıtsal hastalıkların tedavisinde de kullanılabilir bir yöntem.
astronotlar.org@gmail.com e-posta adresimize konuştuğumuz içeriklere dair düşüncelerinizi ve değinmemizi istediğiniz konuları yazabilir, bir kitap, link veya bilgi paylaşımında bulunabilirsiniz. Sosyal medya hesaplarımızı Instagram ve Twitter’dan “astro_notlar” olarak takibe almayı unutmayın! Facebook’tan vazgeçmem diyenler ise bizi AstroNotlar sayfasında bulabilirler. Gelecek hafta görüşünceye dek, gökyüzüne iyi bakın, hoşçakalın!
E-posta: astronotlar.org@gmail.com
Facebook: facebook.com/astronotlar.org
Instagram: instagram.com/astro_notlar
Twitter: twitter.com/astro_notlar
Anchor: anchor.fm/astronotlar
KAYNAKLAR VE GÖRSELLER
https://en.wikipedia.org/wiki/Alfred_Nobel
https://tr.wikipedia.org/wiki/Alfred_Nobel
https://tr.wikipedia.org/wiki/Ludvig_Nobel
https://en.wikipedia.org/wiki/Nobel_Prize
https://www.birgun.net/haber/tarihte-odulleri-reddedenler-de-var-141412
https://www.smithsonianmag.com/smart-news/blame-sloppy-journalism-for-the-nobel-prizes-1172688/
https://www.britannica.com/biography/Alfred-Nobel
https://tr.wikipedia.org/wiki/Nobel_Ödülü_sahipleri_listesi
https://www.nobelprize.org/prizes/lists/all-nobel-prizes-in-physics/
https://www.nobelprize.org/prizes/physics/
https://www.nobelprize.org/prizes/physics/2020/press-release/
https://www.nobelprize.org/prizes/lists/all-nobel-prizes/
https://www.britannica.com/topic/Winners-of-the-Nobel-Prize-for-Physics-1856942
https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Nobel_laureates_in_Physics
https://home.fnal.gov/~carrigan/nobel/Nobel_space.htm
https://www.aps.org/publications/apsnews/200212/nobel.cfm
https://time.com/5896782/andrea-ghez-nobel-prize-physics/
https://en.wikipedia.org/wiki/University_of_Cambridge
https://ekmekvegul.net/sectiklerimiz/gunun-kadini-cecilia-payne-gaposchkin
https://en.wikipedia.org/wiki/Cecilia_Payne-Gaposchkin
https://tr.wikipedia.org/wiki/Jocelyn_Bell_Burnell
https://www.canlidershane.net/blog-page/id/vera-rubin
https://tr.wikipedia.org/wiki/Vera_Rubin
https://www.space.com/vera-rubin.html