AstroNotlar’dan, merhaba! Bu hafta sizlere, Türkiye’de yer alan Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümleri’nden bahsedelim istedik, bu bölümde sadece Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümleri’ne değinilmiştir. Ülkemizde Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümleri’ne ek olarak Uzay Bilimleri ve Teknolojileri Bölümleri’de bulunmaktadır. Onlar da başka bir bölümün konusu olabilir, bizi okumaya ve dinlemeye devam edin. Böylelikle de, şimdiden yaklaşan üniversite sınavında Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü’nü seçecek meslektaş adaylarımıza üniversite sınavında başarılar dileyerek konumuza geçelim.
Öncelikle Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü nedir? Bu konuya bir açıklık getirmek gerek diye düşünüyoruz.
Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü’nde, 4 yıllık lisans öğrenimi boyunca üzerinde yaşadığımız gezegenden, galaksimiz dışındaki uzayın en uzak noktalarına kadar gözlenebilen tüm evrenle ilgili veriler toplanır. Bu verilerin aralarında ilişkiler kurulduğu ve yorumlandığı bilimsel disiplinlerle, bu disiplinleri kavrayabilmek için gereken temel bilgiler bu bölümde öğretilmektedir. Bu biçimde evreni kavrayabilmek için gereken temel bilgiler, doğal olarak da fizik ve matematik ağırlıklıdır. Lisans öğrenimi boyunca pozitif bilimlerin metotlarıyla tanışılır; evren hakkında temel tanecikler düzeyinden, galaksi kümeleri düzeyine kadar genel bir görüş edinilir.
Peki bu bölümde yer alan dersler nasıl? Sonuçta Astronomi dediğimiz bilim, birçok araştırma alanıyla kesişimleri olan dev bir orman gibidir.
Ülkedeki tüm Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümleri’nde lisans ders programları zorunlu ve seçmeli derslerden oluşmaktadır. Öğrenciler ilgilendikleri konular ve kendi yetenekleri doğrultusunda ilgili dersleri seçerek, astronomi öğrenimlerini fizik veya matematik ağırlıklı olarak tamamlayabilme imkanına sahipler. Örneğin zorunlu dersler arasında, gözlem araç ve teknikleri, gökadaların yapısı, gök mekaniği gibi dersler bulunurken, seçmeli dersler biraz daha spesifik konulara odaklanabiliyor; yüksek enerji astrofiziği, uzay araştırmaları tarihi ve astrobiyoloji gibi. Ayrıca ülkede yer alan bölümlerin her biri ayrı bir uzmanlık alanına yönelmiş durumda diyebiliriz. Fakat en önemlisi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü lisans öğrenimini başarılı bir biçimde tamamlayabilmek için konuya ilgi duyulmalı ve gerekli alt yapıyı edinebilme becerisi mutlaka geliştirilmelidir.
Ülkemizde beş tane Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü bulunuyor. AUB bölümüne sahip bir üniversite olan İstanbul Üniversitesi’nde Güneş Fiziği çalışmaları ağırlıkta yer alırken, Erciyes Üniversitesi AUB Bölümü’nde Radyo Astronomi çalışmalarının yoğun olduğunu, Ankara Üniversitesi AUB Bölümü’nde ise Değişen Yıldız çalışmalarına ağırlık verildiğini görüyoruz. Tabii bu alanların dışında her bölümün altında başka alanlarda çalışan kişiler de yer almaktadır, onu da sizin araştırmacı kişiliğinize bırakıyoruz.
Türkiye’de şu anda İstanbul Üniversitesi, Ankara Üniversitesi, Ege Üniversitesi, Erciyes Üniversitesi ve Atatürk Üniversitesi’nde AUB bölümü bulunmaktadır.
Tarihsel olarak başlayalım: İlk kurulan AUB bölümü olan İstanbul Üniversitesi.
Bugün Beyazıt’ta İstanbul Üniversitesi bahçesinde bulunan Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, 1933 yılında İÜ Fen Fakültesi bünyesinde Astronomi Enstitüsü olarak Ord. Prof. Dr. Erwin Finlay Freundlich tarafından kurulmuş. Enstitü 1933-35 yıllarında, Zeynep Hanım Konağı’nda çalışmalarını sürdürmüş, 1936-1937 yılından itibaren de İÜ Merkez bahçesinde yer alan ve Prof. Dr. Arif Hikmet Holtay tarafından planı çizilip, Y. Müh. Ekrem Hakkı Ayverdi tarafından yaptırılan bugünkü binalarına taşınmış.
Bölüm binasıyla birlikte gözlemevi de aynı yerde yer alıyor. İÜ Gözlemevi 1936 tarihinde Atatürk’ün de imzasının bulunduğu bir bakanlar kurulu belgesiyle Almanya’dan getirilen teleskop sistemi ile çalışmalarına başlamış. Hatta Atatürk’ün bizzat imzaladığı belgeyi İÜ Gözlemevi’nde yer alan “Astronomi Koleksiyonu”nda görmeniz mümkün. Gözlemevinde gözlem şartlarının uygun olduğu günlerde “güneş gözlemi” düzenli bir şekilde hala devam ediyor. Işık kirliliğinin yoğun bir şekilde görüldüğü İstanbul kent merkezinde, bu tarihi teleskop ile gece gözlemleri yapılamamasına karşın, astronomi öğrencilerinin Güneş gözlemlerinde pratik yapma olanaklarına imkan sağlıyor.
Peki gece gözlemi nasıl yapıyor İstanbul Üniversitesi öğrencileri?
Yine Beyazıt’ta yer alan 40 cm ayna çapına sahip bir öğrenci teleskobu ile, 18 Mart Üniversitesi ile ortak işbirliği dahilinde yapılmış 60 cm ayna çapına sahip İST60 teleskobu kullanılarak öğrenciler aktif bir şekilde gece gözlemlerine katılabiliyor.
Sırada Ankara Üniversitesi AUB bölümü var. Ankara Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü’nün kökeni, Ankara Fen Fakültesi bünyesinde 1944 yılında kurulan “Astronomi Enstitüsü”ne dayanmaktadır. O tarihlerde henüz Ankara Üniversitesi kurulmamıştı. Matematik bölümü öğrencilerine astronomi alanında yandal eğitimi verme amacıyla açılan bu enstitü öğretim faaliyetlerine Gazi Eğitim Enstitüsü ana binasında, Prof. Dr. Okyay Kabakçıoğlu yönetiminde başlamış ve 1950-51 öğretim yılında yapımı tamamlanan bugünkü Fen Fakültesi binalarına taşınmış. Prof. Dr. Kreiken, 1964 yılındaki beklenmedik vefatına kadar, bu kurumun çağdaş bir eğitim ve araştırma merkezi haline getirilmesi için kendisini adamış, olası tüm imkanları zorlayarak zamanının modern gözlem araçlarıyla donatılmış bir astronomi rasathanesine dönüşmesini sağlamıştır. Hatta vefatından çok kısa bir süre öncesinde 100 cm’lik bir teleskop için anlaşma sağlamış fakat tamamlanamamış. Eğer tamamlanabilseydi o tarihlerde 1 metrelik teleskobumuz olacaktı. Nihayetinde 1974 yılında “Astronomi Bölümü” adını alarak idari yapısı değiştirilmiş.
1954 yılında, Ankara’da gözlemsel Astronomi’yi başlatmak amacıyla Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi’ne bağlı bir gözlemevi kurulması kararlaştırılmış ve bu konuda Hollandalı Astrofizikçi Prof. Dr. Kreiken görevlendirilmiş. Fakülte binalarının kentin içinde olması nedeniyle, Prof. Dr. Kreiken tarafından gerçekleştirilen uzun araştırmalardan sonra Ankara’nın 18 km güneyinde, şehir ışıklarından uzak, ulaşımı kolay, bir yılda yaklaşık üç yüz açık gözlem gecesine sahip Ahlatlıbel mevkiinde bir bölge gözlemevi yeri olarak seçiliyor. Arazi satın alındıktan sonra 1955’te projelerin hazırlanmasına başlanıyor, ancak gözlemevinin temeli 1959 yılında atılabilmiş. O zamanın maliyeti ile yaklaşık bir milyon lira harcanarak, bir merkez bina ve üç gözlem binası yaptırılmış. Gözlemevi binalarının tamamlanmasıyla Hollanda PTT’si tarafından üretilen bir radyo teleskop, 15 cm çaplı bir astrograf, 15 cm çaplı güneş gözlemleri için yapılmış bir teleskop. Gözlemevi, 26 Ağustos 1963’de yapılan bir Uluslararası Astronomi Toplantısı ile resmen açılmış. Prof. Kreiken tarafından ana binanın çatısında çıplak gözle, bugün yoğun bir şekilde yapılmakta olan çalışmaların temeli olan fotometri uygulamaları gerçekleştirilmiş, Astrograf ile çekilen fotoğraflar sayesinde değişen yıldız, küçük gezegen ve kuyrukluyıldız konularında ilginç çalışmalar ortaya koymuş. Radyo teleskop ve güneş teleskobu kullanılarak 1968 yılından 1989 yılına kadar Zürich Gözlemevi ve daha sonra Belçika’daki Sunspot Index Data Center ile yapılan işbirliği ile Güneş leke gözlemleri yapılmış.
Lisans öğrencileri bölümdeki hocalarının eşliğinde haftanın her günü fotometri, yani ışık ölçüm, ve tayf, yani ışığın yapısının incelendiği gözlemlerde birebir aktif katılımcı olarak yer alıyorlar. Özellikle Ankara Üniversitesi Kreiken Rasathanesi’nde Değişen Yıldızlar ve Ötegezegenlerle ilgili konularda gözlemlere katılabiliyor ve bu gözlemler kullanılarak yayınlanan makalelerde, gözlemlerde yer alan öğrencilerin isimleri de bulunuyor. Şuan gözlemevinde üç teleskop öğrenci gözlemlerinde ve bilimsel çalışmalarda, bir teleskop da bilim toplum etkinliklerinde aktif olarak kullanılmakta. 35 cm ayna çapına sahip teleskopta ışık ölçümünün yapıldığı fotometri, 40 cm ayna çapına sahip teleskopta ışığın yapısının incelendiği tayf ve 80 cm ayna çapına sahip teleskopta ise hem fotometri, hem tayf gözlemleri yapılmakta. Aynı zamanda tüm Türkiye’den AUB öğrencileri, Kreiken Rasathanesi’ne gözlem projeleri için başvuru yapabilmektedir. Eğer hazırladıkları gözlem projesi, rasathane yönetimi tarafından uygun bulunursa kabul edilip, öğrenciler bizzat kendi projelerini yürütebilmekte. Hatta 2019’un bahar aylarında benim de Kreiken Rasathanesi’ne sunmuş olduğum ve kabul aldığım bir projem vardı ama hava muhalefetine takıldığım için Rasathane’ye kadar gidip, elimde herhangi bir gözlem olmadan geri dönmüştüm. Bu da böyle bir anımdır 😀
Sırada Ege Üniversitesi AUB bölümü var. 1962-1963 öğretim yılında Matematik Kürsüsü’ne bağlı olarak kurulmuş ve öğretim faaliyetine başlamış. Doç. Dr. Abdullah Kızılırmak ve As. Dr. Rümeysa Kızılırmak’ın 8 Ocak 1963 tarihinde EÜ Fen Fakültesi Astronomi Kürsüsü’ne atanmaları ile Matematik Kürsüsü’nün yönetiminden ayrılan Astronomi Kürsüsü bağımsız bir bölüm haline gelmiş. Doç. Dr. Abdullah Kızılırmak ile ilgili daha detaylı bilgi isterseniz sitemizi ziyaret edebilirsiniz.
Astronomi Kürsüsü kurulurken, astronomi eğitimine yardımcı olmak, okutulan astronomi derslerinin uygulamalarını yapmak, gökbilimcilere yetişme olanaklarını sağlamak, bilimsel araştırmalar yapmak, ulusal ve uluslararası gözlemevleriyle bilimsel işbirliği kurmak ve halkın astronomiye olan merakına yanıt verecek faaliyetlerde bulunmak amaçlarını gerçekleştirmek için bir gözlemevi kurma çabalarına da girilmiş. Kürsü kuruluşu sırasında, yönetim ve öğretimde görev alanların tümü, gözlemevinin kuruluş, işleyiş, gözlem ve bilimsel çalışmalarında görev almışlar, onun gelişiminde içtenlikle çalışmışlar. Başlangıçta gözlemevinin küçük çapta kurulması ve onun, astronomların yetişmesine paralel olarak geliştirilmesi planlanmış. Böylece gözlemevi yapımının ilk adımı atılmış. Günümüzde de bilimsel çalışmalara ve topluma açık etkinliklerine hala devam ediliyor.
Sıradaki üniversitemiz; Erciyes Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü. Prof. Dr. İbrahim Küçük’ün girişimleriyle kurulmuş. Bölüm 2003-2004 akademik yılında ilk öğrencilerini almış ve 29 lisans öğrencisi ile eğitim öğretim faaliyetlerine başlamış. 2006-2007 Akademik Yılında Yüksek Lisans Programı açılmış. 2019 yılı itibariyle toplam 22 Yüksek Lisans Tezi tamamlanmış durumda. 2014 Yılı Ağustos Ayı itibariyle Doktora Programı açılmış olup 2014-2015 Akademik Yılı Bahar Dönemi itibariyle eğitim-öğretime başlanmış.
Astronomi ve Uzay Bilimleri Gözlemevi Uygulama ve Araştırma Merkezi (UZAYBİMER), Radyo Astronomi alanında Türkiye’nin tek, optik astronomi alanında ise 35 ve 40 cm ayna çaplı ikiz teleskopları ile yeni bir gözlemevidir. 2007 yılında Devlet Planlama Teşkilatı tarafından desteklenen bir projenin ürünüdür. UZAYBİMER, L bandında yapılacak olan radyo astronomi gözlemleri ile Güneş radyo akısı takibi konularında ülkemizde ilk radyo astronomi çalışmalarını başlatmış olup sonuçları yakın zamanda yayınlanacaktır. T35 teleskobu ile Bilim-Toplum hizmetleri, T40 teleskobu ile de bilimsel çalışmaların yapılacağı merkezimizin, “Multiwavelength (çok dalgaboylu)” gözlem çalışmaları yapan bir gözlemevi olması yolunda son aşamaya gelinmiş durumda.
Son olarak da 2013’te açılan Atatürk Üniversitesi AUB bölümünden bahsedelim. Bu bölüm oldukça yeni kurulan bölümdür. Atatürk Üniversitesi, Türkiye’nin en büyük teleskobu olacak olan Doğu Anadolu Gözlemevi’ne ev sahipliği yapacak. Bu sebeple Atatürk Üniversitesi’ndeki Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü’nü seçecek olan öğrencilerin de bunu gözeterek seçmesini söyleyebilirim. Ayrıca Bu bölümde 50 cm ayna çapına sahip ATA50 adında fotometri gözlemleri yapılan bir teleskobu da var. Öğrenciler ve bölümdeki hocalar tarafından aktif olarak kullanılıyor.
Genel olarak üniversite ve bölüm özelindeki bilgilerini anlattık, son olarak Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü’nü seçmeyi düşünen genç arkadaşlarımıza ve özelikle ebeveynlerine söylemek istediğim birkaç cümle var:
Türkiye’de Astronomi çalışmaları hız kesmeden devam ediyor ve hızlanarak devam da edecek. Buradan özellikle üniversite sınavına girecek olan öğrenci dostlarımızın ailelerine seslenmek istiyorum; eğer çocuğunuz uzaya, gökyüzüne ilgi duyuyorsa, bu ilgisini baltalamayın. Onun önünde durmak yerine, arkasında durup ona destek olun. Unutmayın, sadece Türkiye’nin değil, insanlığın geleceği uzayda, gökyüzünde. Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü’nü okumak isteyen idealist bir çocuğunuz varsa, çocuğunuz bu bölümü zevkle okur ve mezun olur. Bilim ile uğraşmak bir meslek seçiminden öte bir tutku meselesidir, ve gökyüzü, en büyük tutkularımızı bulduğumuz, kendi önemsizliğinizi anladığımız, karakter gelişimimizin üst seviyeye çıkmasını sağlayacak sonsuz bir laboratuvardır. Astronomi ile ilgilenmek, insanı, Dünya’nın evren karşısında ne kadar küçük bir nokta olduğunun bilincine ulaştırır, kibiri yok eder. Carl Sagan’ın da dediği gibi; “Gezegenimiz, onu saran uzayın karanlığı içinde yalnız bir toz zerresi. Bu muazzam boşluk içindeki kaybolmuşluğumuzda, bizi bizden kurtarmak için yardım etmeye gelecek kimse yok…”
Yayınımızı bitirmeden önce bir de AstroNotların 2021 gelişmelerini yeniden hatırlatmak istiyoruz. Bildiğiniz gibi, 2021 itibariyle aylık takvimler yapmaya başladık. Emre Erkunt’un astrofotoğrafını çektiği Ruh Bulutsusuna ev sahipliği yapan Mayıs ayı takvimimiz ile telefon veya masaüstü arka planlarınızı şenlendirmek isterseniz sitemizi ziyaret edebilirsiniz. Poster şeklinde tasarladığımız bu takvimleri çıktı da alabilirsiniz. İkinci haberimiz ise yine yeni yapmaya başladığımız Kayıt Dışı bölümler! Yayınlarımızı kaydederken kayıt sırasında kırpılan ve eğlendiğimiz anlarımızı da dinleyicilerimizle buluşturmak istedik. Kayıt Dışı seslerimizi dinlemek için sosyal medyadan bizi takip etmeyi unutmayın!
astronotlar.org@gmail.com e-posta adresimize konuştuğumuz içeriklere dair düşüncelerinizi ve değinmemizi istediğiniz konuları yazabilir, bir kitap, link veya bilgi paylaşımında bulunabilirsiniz. Sosyal medya hesaplarımızı Instagram ve Twitter’dan “astro_notlar” olarak takibe almayı unutmayın! Facebook’tan vazgeçmem diyenler ise bizi AstroNotlar sayfasında bulabilirler. Gelecek hafta görüşünceye dek, gökyüzüne iyi bakın, hoşçakalın!
E-posta: astronotlar.org@gmail.com
Facebook: facebook.com/astronotlar.org
Instagram: instagram.com/astro_notlar
Twitter: twitter.com/astro_notlar
Anchor: anchor.fm/astronotlar
KAYNAKLAR
https://astronomi.istanbul.edu.tr
https://gozlemevi.istanbul.edu.tr/tr/_
http://astronomy.science.ankara.edu.tr/tarihce/
http://rasathane.ankara.edu.tr/?page_id=105
https://astronomi.ege.edu.tr/tr-2307/tarihce.html
https://gozlemevi.ege.edu.tr/tr-4705/kisa_tarihce.html