AstroNotlar’dan, merhaba! Yeni yılımızın ikinci yazısına hoş geldiniz! 2021 itibariyle başlayan süprizlerimizden haberi olmayan kalmamıştır diye umuyoruz. En eğlenceli süpriz, Kayıt Dışı adındaki kulis sesleri, en pratik sürpriz olaraksa her ay yayınlayacağımız takvimimiz artık sizlerle! Sürprizlerin devamı için bizi takipte kalın!
Yeni yıla astronominin temel ve en önemli konularından biriyle başlayalım istedik. Bu hafta fotometri nedir, yıldızların ışığından neler öğrenebiliriz, kısaca buna değineceğiz. Öncelikle fotometri ile başlayalım mı konuya?
Bir kelimenin sonuna metre geldi mi biliyoruz ki o, önündeki şeyi ölçen bir araçtır. Örneğin termometre dediğimiz zaman ısı ölçümü olduğunu, mikrometre dediğimiz zaman mikro ölçeklerdeki uzunlukların ölçümünü anlıyoruz. Benzer şekilde fotometre dediğimizde de söz konusu fotonların yani ışık miktarının ölçümüdür. Fotometri ise ışık ölçme bilimi diyebiliriz. Yıldızdan bize gelen ışığı düzenli bir şekilde gözlemlediğimiz zaman, yıldızın yapısına ve yıldızla aramızdaki uzaya dair bir çok şey öğrenebiliriz. Yıldız ışığının miktarı periyodik bir değişim gösterebilir, ani bir artışın ardından yavaş yavaş azalma gösterebilir.
Yıldız ışığının miktarı dediğimiz şey yıldızın parlaklığı mıdır? Bir bakıma parlaklığı diyebiliriz. Astronomide parlaklık dediğimiz zaman bir görünür parlaklık, bir de mutlak parlaklıktan bahsederiz. Yıldızın görünür parlaklığı Dünya’dan baktığımızda gördüğümüz parlaklığa karşılık gelir, bu bize yıldızın doğasına dair bir bilgi vermez. Ancak mutlak parlaklık dediğimiz zaman hem yıldızları birbirleri ile kıyaslamamıza, hem de yıldızın yapısına, örneğin sıcaklığına dair bilgi edinmemize imkan tanır.
Size bir örnekle bu durumu açıklayalım. Bir A yıldızı düşünelim, Dünya’dan görünen parlaklığı 5 kadir olsun. Bir de B yıldızı düşünelim, A’dan daha parlak görünsün ve diyelim ki parlaklığı 3 kadir olsun. Şimdi biz bu iki yıldızın görünen parlaklıklarına bakarak hangisinin diğerinden daha sıcak veya daha büyük olduğunu söyleyemeyiz, çünkü yıldızın görünür parlaklığındaki en önemli etken yıldızın bize olan uzaklığıdır. Yıldızları birbirleriyle kıyaslayabilmemiz için her ikisini de aynı uzaklığa koymamız gereklidir.
Bunu şöyle de düşünebilirsiniz; yakınınızdaki bir bisiklet farı ile uzağınızdaki bir kamyon farının aynı parlaklıkta görünmesi mümkün olabilir. Ama aslında hangisinin daha parlak veya büyük olduğunu bilebilmek için her ikisini de gözlemciden eş uzaklığa koymak gerekir. Bunu yıldızlara uyarladığımız zaman, bir yıldızın 10 parsek uzaklıktaki parlaklığına onun mutlak parlaklığı adını vermekteyiz. Mutlak parlaklıklarını bildiğimiz yıldızları birbirleriyle kıyaslamamız mümkündür.
Bu durumda, mutlak parlaklığı 2 kadir olan A yıldızı ile mutlak parlaklığı 3 kadir olan B yıldızını kıyaslamak bize ne söyler? Temel olarak bu kıyas bize A yıldızının daha parlak veya daha büyük olduğunu söyler. Yıldıza dair başka şeyler de biliyorsak, örneğin bizden uzaklığı gibi, o zaman daha büyük mü yoksa daha parlak mı olduğunu ve hatta sıcaklığını da söyleyebiliriz.
Yıldızın parlaklığını etkileyen temel şeyin sıcaklığı ve büyüklüğü gibi fiziksel parameterelerinden sonra uzaklığı olduğunu söyledik. Peki yıldızlar arası ortamın hiç etkisi yok mudur yıldızın parlaklığına?
Gözlediğimiz yıldız ile aramızda, bulutsu dediğimiz yoğun gaz ve toz bulutları olduğu durumda yıldızdan gelen ışığın bir kısmı bu bulutsu tarafından engellenir, yani bu bulut yıldız ışığının bir kısmını absorbe ederken, bir kısmını yansıtır, bir miktar ışık da bulutsudaki parçacıklarla çarpışmadan geçmeyi başarabilir. Bulutsunun yansıttığı ışığın hepsi bizden öteye yönlenmez, kimileri yine bize doğru yönlenir ama enerjilerinden bir değişiklik olur ve bu da bize yıldızlar arası ortama ilişkin bilgi sahibi olmamızı sağlar. Yıldızlararası ortamın bu etkisine kızarma veya kızıllaşma da denir, çünkü bulutsudan geçerek bize gelen ışık elektromanyetik tayfın biraz daha kırmızı tarafında gözlemlenir.
Yıldızlararası madde gibi yıldız sistemine ait olmayan nedenler haricinde ışık miktarının zamanla değişimine ne neden olabilir? Söz konusu tek bir yıldız ise yıldızın zonklaması yani pulsasyon yapması, yıldızdan aldığımız ışığın düzenli bir değişim göstermesine neden olabilir. Bu tür yıldızlara, adı üstünde, zonklayan yıldızlar diyoruz. Yıldız her yönde eş bir genişlemenin ardından büzülme gösterebilir, ya da yerde seken bir top gibi bir yanı büzülürken, diğer yanı genişliyor olabilir. Zonklama modu adı verdiğimiz parametre ile yıldızın nasıl bir pulsasyon yaptığını bulabiliriz.
Gökyüzündeki yıldızların %80’inden fazlası çoklu sistem üyesidir. (Her ne kadar çıplak gözle ve hatta teleskopla baktığımızda bile bunları tek görüyor olsak da) Bu durumda kolaylık olması için bir çift sistem ele alalım. Diyelim ki elimizde X ve Y yıldızlarından oluşan bir çift sistem olsun. X yıldızı 3 birim parlaklıkta ufak bir yıldız, Y yıldızı da 5 birim parlaklıkta olsun. X ve Y birbirleri etrafında bir yörüngede dolanıyorlar ve bakış doğrultumuz boyunca kimi zaman yanyana gelirlerken, kimi zamanda bir diğerinin arkasına geçiyor. X ve Y’yi yan yana gördüğümüz zaman gözümüze gelen ışık miktarı 8 birim, küçük ve sönük yıldız olan X, Y’nin arkasına geçtiğinde gözümüze gelen ışık miktarı ise 5 birim oluyor. Bu yıldızların birbiri etrafında dönme dönemi ne ise yıldızdan aldığımız ışık değişimi de haliyle aynı döneme sahip olmalı. Biz bu yıldızları çıplak gözle veya teleskopla ayrı ayrı göremesek de, ki zaten çoğu zaman göremeyiz, bu çift sistemden aldığımız ışık miktarının değişimine bakarak bu yıldızların birbiri etrafında dolanma dönemini bulabiliriz. Yıldız ışığından elde edebileceğimiz en basit bilgi budur. Tabii ki daha detaylı analizler yapıldığında sistemin yörüngesine dair başka bir çok bilgiye de erişebiliriz.
Peki çift sistem dediğimizde illa ki her iki bileşen de yıldız mı olmak zorunda, başka bir şey olamaz mı? Olabilir tabii ki, örneğin bir gezegen olabilir. Güneş sistemi dışındaki gezegenlere öte gezegen adı veriyoruz ve bir yıldızın etrafında dolanan bir gezegen de yıldız ışığında azalmaya neden olabilir. Düzenli gözlemlerle bu azalmanın dönemini bulduğumuzda gezegenin yıldız etrafında dolanma dönemini de bulmuş oluruz. Hatta gezegen demişken, yeniden tek yıldızlara dönecek olursak, yıldız üzerindeki bir leke de yıldız ışığında değişime neden olabilir. Bu tabii ki bir gezegenin sebep olduğu gibi düzenli olmaz ama yıldızın doğasını biliyorsak üzerinde leke barındıran bir yıldız olup olmayacağını ayırt edebiliriz ve hatta detaylı analizlerle bu lekenin ne kadar büyük olduğunu, yıldız üzerinde ne kadar bir yer kapladığını da hesaplayabiliriz.
Şimdi de biraz gündeme bakalım. Geçtiğimiz Perşembe gecesi hepimiz nefeslerimizi tutup Türksat 5A’nın fırlatılışını izledik.
Evet Perşembe’yi Cuma’ya bağlayan gece, SpaceX firmasına ait Falcon 9 roketiyle ABD’nin Florida eyaletindeki Cape Canaveral üssünün fırlatma rampasından fırlatıldı. Türkiye saatiyle 04.28’de planlanan fırlatılış, hava şartları nedeniyle yaklaşık 1 saat ertelenerek 05.15’de gerçekleşti ve herhangi bir sorunla karşılaşılmadı. Fırlatmanın ardından uydudan ilk sinyalin de alınması ile başarılı bir fırlatış olduğu teyidi geldi.
Fırlatıldığı andan itibaren 4 ay 20 Gün sonra, 36.000 km yükseklikte yörüngeye oturacak. Gelişmiş veri haberleşme hizmeti ve geniş bir coğrafyada TV yayıncılığı hizmeti sunacak. Ayrıca yerleştirileceği 31 derece doğu yörüngesindeki Türkiye’nin haklarının korunması açısından da oldukça önemli. Çalışmalarına başlanan Türksat 5B uydusunun da Haziran ayında uzaya fırlatılacağı açıklandı.
Yazımızı bitirmeden önce bir de AstroNotların 2021 gelişmelerini yeniden hatırlatmak istiyoruz. Bildiğiniz gibi, 2021 itibariyle aylık takvimler yapmaya başladık. Ocak ayı takvimimiz ile telefon veya masaüstü arka planlarınızı şenlendirmek isterseniz buraya tıklayabilirsiniz. Ayrıca her ay takvimimizde Emre Erkunt tarafından çekilmiş farklı bir astrofotoğraf da yer alıyor! Poster şeklinde tasarladığımız bu takvimleri çıktı da alabilirsiniz. İkinci haberimiz ise yine yeni yapmaya başladığımız Kayıt Dışı bölümler! Yayınlarımızı kaydederken kayıt sırasında kırpılan ve eğlendiğimiz anlarımızı da dinleyicilerimizle buluşturmak istedik. Kayıt Dışı seslerimizi dinlemek için sosyal medyadan bizi takip etmeyi unutmayın!
astronotlar.org@gmail.com e-posta adresimize konuştuğumuz içeriklere dair düşüncelerinizi ve değinmemizi istediğiniz konuları yazabilir, bir kitap, link veya bilgi paylaşımında bulunabilirsiniz. Sosyal medya hesaplarımızı Instagram ve Twitter’dan “astro_notlar” olarak takibe almayı unutmayın! Facebook’tan vazgeçmem diyenler ise bizi AstroNotlar sayfasında bulabilirler. Gelecek hafta görüşünceye dek, gökyüzüne iyi bakın, hoşçakalın!
E-posta: astronotlar.org@gmail.com
Facebook: facebook.com/astronotlar.org
Instagram: instagram.com/astro_notlar
Twitter: twitter.com/astro_notlar
Anchor: anchor.fm/astronotlar
KAYNAKLAR VE GÖRSELLER
https://twitter.com/turksat/status/1347439762374856705/photo/3
https://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrksat_5A
https://twitter.com/turksat/status/1347439762374856705/photo/3