AstroNotlar’dan merhaba! Bu hafta size Süpernova patlamalarından ve 21 – 22 Nisan gecesi zirve yapacak olan Lyrid meteor yağmurundan bahsedeceğiz.
“Yıldızlar da insanlar gibidir, doğar büyür ve ölür.” Bu cümleyi duya duya artık adımız soyadımız gibi biliyoruz. Süpernova patlaması tam da buradaki ölüm kısmına tekabül ediyor, fakat her yıldız süpernova patlamasıyla ölmez, farklı ölüm şekilleri vardır. Nasıl insanlarda farklı ölüm şekilleri varsa, yıldızlar da öyledir. Bir yıldızın süpernova patlaması geçirmesi için kütlesi Güneş kütlesinin en azından 5 katı olmalıdır.
Peki 5 Güneş kütleli yıldız ne olduğunda patlıyor? Aaaaa benim kütlem çok büyüdü hadi ben patlayayım demiyor herhalde? Evrendeki her şey denge durumunda olma eğilimindedir. Yıldızlar da öyle. İki zıt kuvvetin dengede tutabildikleri sürece devam edebiliyorlar. Bu kuvvetlerden birisi kütle çekimi, diğeri basınç. Kütleçekim kuvveti yıldızı yüzey alanından merkezine doğru çeker. Aynı zamanda yıldızın çekirdeğinde gerçekleşen çok güçlü nükleer reaksiyonlardan dolayı oluşan basınç da kütleçekiminin tam tersine etki eder. Bu da yıldızın dengede kalmasını sağlar. Kuvvetlerden birisi zayıflamaya başladığında denge bozulur. Dolayısıyla çekirdekten dış katmana doğru uygulanan basınç kuvveti zayıflar. Belli bir aşamadan sonra yıldızın artık çekirdeğinde yakacak yakıtı kalmaz. Yakıtı kalmayınca da, içine doğru çökmeye başlar. Dış yüzeyden etki eden kütleçekim kuvveti kuvvetlenir ve çökme o kadar hızlı gerçekleşir ki, bi anda süpernova patlaması meydana gelir. Süpernova patlamalarının, Büyük Patlama’dan sonra evrendeki en parlak olaylar olduğu düşünülüyor. Patlama ile oluşan ışıma bir galaksinin tümünü haftalarca aydınlatmaya yeter! Sadece bir gezegen veya sistemin aydınlanmasından bahsetmiyoruz. Bir galaksinin tümünden bahsediyoruz, buraya dikkatinizi çekeriz.
Güvenli mesafeden daha yakında bir süpernova patlaması gerçekleşirse Dünya’nın yok olma ihtimali de tabii ki vardır. O yüzden süpernova patlamaları Dünya’ya zarar vermesin diye aramızda bir sosyal mesafe olması gerekiyor tıpkı Covid – 19’a yakalanmamak için insanlarla aramıza koymamız gereken sosyal mesafe gibi.
Peki insanlarla aramıza koymamız gereken sosyal mesafe 1.5 – 2 metre civarındayken süpernovalarla aramıza koymamız gereken sosyal mesafe kaç ışık yılıdır? Bilimsel literatüre baktığımız zaman 50 – 100 ışık yılı arasındaki mesafeyi bir süpernova patlaması için sosyal mesafe olarak kabul edebiliriz. Neye göre 50 neye göre 100 meselesi de patlamanın tipine ve dolayısıyla saçacağı enerjiye bağlıdır.
Çok detaya girmeden Tip I ve Tip II olarak ayırabiliriz süpernova patlamalarını. Tip II ile çöken yıldızlar, Tip I ile çöken yıldızlara göre çok daha ağır kütleli oluyor genellikle. Dolayısıyla aynı mesafede gerçekleşecek farklı iki türdeki süpernovadan Tip II olanı daha çok enerji saçacak ve görece daha çok zarar verme potansiyeline sahip olacaktır. Fakat endişeye mahal yok, Dünya’nın 50 ışık yılı civarında bu yoğunlukta ve bu tipte patlayacak bir yıldız tespit edilebilmiş değildir.
Güneş bize çok yakın ve sadece 8 ışık dakikası uzaklıkta. Bir süpernova patlaması geçirseydi akıbetimiz ne olurdu?
Güneş o kadar büyük bir yıldız değildir, o yüzden süpernova olarak patlamayacağını biliyoruz. Az önce bu tür patlamalar için yıldızların kütlesinin Güneşinki’nin en az 5 katı olması gerektiğinden bahsetmiştik. Gerçi bu alt kütle sınırı tartışmalı. 5-10 güneş kütlesi diyen de var, 8 Güneş kütlesi diyen de. Her halükarda Güneş bu kütlelerin çok altında. Ama sizi mi kıracağız, diyelim ki bir şekilde Güneş Süpernova patlaması gerçekleştirecek oldu;
Tabii ki o patlamadan gelen enerji bizi uzaya savururdu ve başıboş bir gezegene dönüşürdük, ta ki bi yıldız civarına gelip onun kütleçekimine kapılana kadar. Ama daha uzayda savrulma kısmına gelmeden patlamanın yayacağı yüksek enerjili, hızlı ve şiddetli ışıma ozon tabakamızı yok ederdi. Yani yaşayamazdık.
Peki ya yaşayabilseydik?
Bu kadar iyimser bir senaryoda yaşamaya devam etseydik bile herkes cilt kanseri olurdu ve her yerimiz güneş yanığı olurdu. Bundan korunmak için yeraltında ve korumalı kıyafetlerle yaşamamız gerekirdi. Ama bu iyi bir senaryo. Buraya gelmeden önce Dünya’nın Güneş’e bakan tarafı zaten yok olmuş olurdu. Gece tarafındaki insanlar da feci şekildeki artacak sıcaklıktan dolayı kaynamaya başlardı. Böyle dibimizde bir patlama olması durumunda Dünya’nın normal haldeki Güneş’ten 15 kat daha sıcak olacağı öngörülüyor. Fakat endişelenmeye gerek yok. Güneş’in süpernova geçirmesi fizik kanunlarına aykırı.
Çıplak gözle görebileceğimiz süpernovalar çok nadir ve birkaç yüzyılda bir meydana geliyor. En son tespit edilen, en yakın patlamanın 1987 A olduğunu da göz önünde bulundurursak önümüzdeki birkaç yüzyıl içerisinde göremeyeceğiz. Ben birkaç yüzyıl daha yaşarım derseniz, o zaman görebilirsiniz. 1987’de Büyük Macellan Bulutu’nun içindeki Tarantula Bulutsusu’nun eteklerinde bir süpernova gerçekleşmiş ve adına 1987A denilmiş. O dönem güney yarım küredeki insanların bu patlamayı çıplak gözle görebildiği kayıtlara geçmiş. Teleskobun icadından sonra kaydedilen en yakın süpernova patlaması aynı zamanda.
Bu patlamayı Dünya’dan görenler sesini de duyabilir mi? Maalesef, çünkü ses dalgaları ancak madde dolu bir ortam varsa yayılabilir. Uzayın da vakum denilebilecek kadar boş olduğunu bildiğimize göre, bu patlamanın sesinin bize gelmesi mümkün olmaz. Ama bir süpernova kalıntısını radyo bölgede inceleyip elde ettiğimiz bu verileri sese çevirecek olursak bir ses simülasyonu elde etmek mümkün olabilir. NASA da 1987’de gerçekleşen bu süpernova patlamasının kalıntısından bir ses simülasyonu yapmış.
Aramızda sosyal mesafe olduğu takdirde süpernovalar aslında gerçekten harika ve ilginç olaylar ama mesafenin olmadığı senaryoyu düşünmek bile istemiyoruz. Dünya’dan bir süpernova patlaması izlemek bize kısmet olmayabilir belki ama Lyrid meteor yağmurunu izleyebiliriz.
Evet, Lyrid meteor yağmuru 16-30 Nisan tarihleri arasında aktif. Yani siz bu bölümü okuduğunuzda ya da dinlediğinizde çoktan aktif olmuş olacak aslında. Lyridlerin görülmesine neden olan kuyrukluyıldızın adı ise kaşifinin adı ile aynı: Thatcher. En fazla meteoru, 21-22 Nisan gecesi gözlemleyebileceğiz. Meteor yağmuruna adını veren ve saçılma noktasının yer aldığı Lyra takımyıldızını, namı diğer Lir veya Çalgı takımyıldızını bulmak için, hava karardıktan sonra yüzümüzü Vega’nın kuzeydoğusuna doğru çevirmemiz yeterli. Bu günlerde Ay biraz şişkin, yaklaşık %68 oranında parlak olacağı için gözlemleri olumsuz etkileyebilir ama yine de denemeye değer diye düşünüyoruz. Bu yıl, Lyrid meteor yağmurunda saatte 10 – 15 meteor gözlemlenebileceği tahmin ediliyor. Üstelik meteor yağmurunu izlemek için herhangi bir ekipmana ihtiyaç yok; ışık kirliliğinden uzakta bir yerde gökyüzüne bakmanız yeterli.
Yayınımızı bitirmeden önce bir de AstroNotların 2021 gelişmelerini yeniden hatırlatmak istiyoruz. Bildiğiniz gibi, 2021 itibariyle aylık takvimler yapmaya başladık. Emre Ekunt’un astrofotoğrafını çektiği Pelikan Bulutsusuna ev sahipliği yapan Nisan ayı takvimimiz ile telefon veya masaüstü arka planlarınızı şenlendirmek isterseniz sitemizi ziyaret edebilirsiniz. Poster şeklinde tasarladığımız bu takvimleri çıktı da alabilirsiniz. İkinci haberimiz ise yine yeni yapmaya başladığımız Kayıt Dışı bölümler! Yayınlarımızı kaydederken kayıt sırasında kırpılan ve eğlendiğimiz anlarımızı da dinleyicilerimizle buluşturmak istedik. Kayıt Dışı seslerimizi dinlemek için sosyal medyadan bizi takip etmeyi unutmayın!
astronotlar.org@gmail.com e-posta adresimize konuştuğumuz içeriklere dair düşüncelerinizi ve değinmemizi istediğiniz konuları yazabilir, bir kitap, link veya bilgi paylaşımında bulunabilirsiniz. Sosyal medya hesaplarımızı Instagram ve Twitter’dan “astro_notlar” olarak takibe almayı unutmayın! Facebook’tan vazgeçmem diyenler ise bizi AstroNotlar sayfasında bulabilirler. Gelecek hafta görüşünceye dek, gökyüzüne iyi bakın, hoşçakalın!
E-posta: astronotlar.org@gmail.com
Facebook: facebook.com/astronotlar.org
Instagram: instagram.com/astro_notlar
Twitter: twitter.com/astro_notlar
Anchor: anchor.fm/astronotlar
KAYNAKLAR VE GÖRSELLER
https://www.nasa.gov/audience/forstudents/5-8/features/nasa-knows/what-is-a-supernova.html
https://spacecenter.org/what-is-a-supernova/
https://www.accessscience.com/media/EST/media/654000FG0010.jpg
https://spaceplace.nasa.gov/supernova/en/
https://earthsky.org/astronomy-essentials/supernove-distance
https://futurism.com/what-would-happen-if-the-sun-went-supernova-2
https://skyserver.sdss.org/dr1/en/proj/advanced/skysurveys/supernova1.asp
https://www.space.com/36381-lyrid-meteor-shower-guide.html